Sałata jest warzywem o krótkim okresie wegetacji, dlatego bardzo istotne jest zadbanie zarówno o prawidłowy stan fitosanitarny samych roślin, jak i miejsca uprawy. Jeżeli podczas wegetacji wystąpią problemy z chorobami, może być już za późno na skuteczną interwencję. Spowodowane to jest tym, że niektóre fungicydy mają długi okres karencji dla sałaty, a pozostałości środków ochrony roślin, które nie zdążą w tak krótkim czasie osiągnąć dopuszczalny limit, będą ją dyskwalifikowały z dalszego obrotu towarowego.
Presja patogenów
Jeżeli sałata jest uprawiana w gruncie, zwłaszcza w tunelach nieogrzewanych, ilość i szkodliwość patogenów jest podobna jak w uprawie w otwartym gruncie. Inaczej jest w systemie produkcji bezglebowej, gdzie rośliny przez cały cykl produkcji powinny być wolne od chorób. Bardzo ważne jest w tym przypadku podłoże oraz instalacje i parapety, które powinny być sterylizowane, a pożywka prawidłowo odkażana. Dla zdrowotności warzyw w okresie pozbiorczym istotny jest także odpowiedni termin zbioru. Rośliny o dobrej kondycji, nieprzesuszone, nieuszkodzone, konfekcjonowane w sterylnych opakowaniach, szybko dostarczone do finalnego miejsca zbytu długo zachowują wartość handlową.
Mokra zgnilizna bakteryjna
Nadal bardzo dużym zagrożeniem dla wielu warzyw, a zwłaszcza dla sałaty uprawianej w tunelach w glebie, rzadziej w warunkach bezglebowych, jest miękka (mokra) zgnilizna bakteryjna powodowana najczęściej przez polifagi, atakujące większość warzyw, Pectobacterium carotovorum subsp. carotovorum czy Pseudomonas marginalis pv. marginalis. Pierwsze objawy choroby mogą się pojawić już w początkowym okresie wegetacji, ale najczęściej symptomy obserwuje się pod koniec uprawy, a czasem już w okresie pozbiorczym, na roślinach, zwłaszcza uszkodzonych mechanicznie, które są przetrzymywane w opakowaniach w wysokiej wilgotności powietrza. Na zewnętrznych liściach stykających się z podłożem powstają początkowo drobne, wodniste plamki, które w sprzyjających warunkach – wysokiej wilgotności powietrza i temperaturze powyżej 24°C do 30°C – szybko powiększają swoją powierzchnię, ciemnieją i zapadają się, zmacerowana tkanka wydziela nieprzyjemny zapach. Miękka zgnilizna może obejmować liście sercowe, a także podstawę główek, pęd główny i nasadę korzeni. Symptomy mogą być mylone z pierwszymi objawami szarej pleśni, jednak nie pojawia się szary nalot grzybni i trzonków z zarodnikami konidialnymi. Głównym źródłem patogenu jest gleba z resztkami gnijących roślin z poprzedniej uprawy. Mogą to być inne, sąsiednie uprawy warzyw, także chwasty, zainfekowane przez te agrofagi. Bakterie są przenoszone z wodą podczas podlewania, przez szkodniki żerujące na liściach i korzeniach (zwłaszcza muchówki – śmietki zwabiane zapachem gnijących tkanek). Licznym infekcjom sprzyjają wysoka wilgotność powietrza i podłoża, wysokie temperatury powyżej 20°C z maksymalną 30°C, mechaniczne uszkodzenia części roślin podczas zbioru i transportu, a dalszy przebieg zgnilizny zależy od warunków przechowywania.
Bakteryjna plamistość liści
Równocześnie z miękką zgnilizną lub częściej osobno na liściach sałaty obserwuje się objawy bakteryjnej plamistości liści powodowanej często przez kompleks różnych gatunków, tj. Pseudomonas cichorii, Pseudomonas marginalis pv. marginalis, Pseudomonas viridiflava lub Xanthomonas axonopodis pv. vitians. Początkowo drobne, kilkumilimetrowe wodniste plamki rzadko można zauważyć na zewnętrznych, częściej na wewnętrznych liściach po rozchyleniu główki. Mało podatna na infekcje jest sałata rzymska oraz odmiany sałaty o mniej ścisłych główkach. Podczas optymalnych warunków dla rozwoju patogenów plamy szybko powiększają swoją powierzchnię, mają charakter gnilny, nerwy nie ograniczają rozwoju powierzchni plam, za wyjątkiem X. axonopodis pv. vitians. Na korzeniach można zaobserwować skorkowacenia skórki lub plamy gnilne. Wtórne infekcje innych chorobotwórczych bakterii może spowodować powstanie miękkiej zgnilizny części roślin. Źródłem infekcji może być skażona gleba, nasiona, rozsada lub woda użyta do podlewania. Patogeny najszybciej infekują przez aparaty szparkowe na zwilżonych liściach, przy wysokiej wilgotności powietrza i w temperaturze do 30°C. Rozwój bakterioz może być hamowany, gdy jest sucho i panują wysokie temperatury. Najistotniejszy jest prawidłowy płodozmian, podlewanie kropelkowe oraz prawidłowe zaopatrzenie roślin w składniki pokarmowe. Jeżeli trzeba odkazić glebę, to najlepiej zastosować jej parowanie (90°C przez co najmniej 30 minut). Bakterie chorobotwórcze trudno wyeliminować z uprawy, gdyż brak jest środków interwencyjnych i leczniczych. Profilaktycznie można zastosować na własną odpowiedzialność (zastosowanie małoobszarowe) preparat miedziowy Nordox 75 WG w dawce 1,33 kg/ha – siedem dni karencji, ale nie podczas wysokich temperatur i dużego nasłonecznienia, gdyż może być fitotoksyczny. Również profilaktycznie można użyć biostymulator oparty na wyciągu z grapefruita Biosept Active. Wcześniejsze zastosowanie preparatu biologicznego Polyversum WP (organizm grzybopodobny Pythium oligandrum) w dawce 0,05%, czy innych środków lub nawozów zawierających zwłaszcza antagonistyczne bakterie i promieniowce, może być pomocne w ograniczaniu szkodliwości chorobotwórczych bakterii. Należy zapewnić odpowiednio długi okres oraz wilgotność gleby, aby skutecznie skolonizowały miejsce uprawy sałaty.
Mączniak rzekomy sałaty
Bardzo groźną chorobą sałaty, zwłaszcza kruchej, jest mączniak rzekomy powodowany przez organizm grzybopodobny Bremia lactucae. W optymalnych warunkach (chłodniejszych i wilgotnych) rozwój patogenu jest bardzo szybki, może on zaatakować w ciągu kilku dni liście większości roślin. Pierwsze symptomy na liściach to żółtawe, później oliwkowożółte, ciemniejące plamy na górnej stronie, w miejscach plam od spodu można zauważyć obfity, szarobiały nalot sporangioforów i zarodników. Nalot dobrze jest widoczny wczesnym rankiem, gdy jest duża wilgotność powietrza. Silnie porażone rośliny żółkną, są ograniczone we wzroście, karłowacieją. We wczesnych fazach rozwoju roślin może spowodować zamieranie siewek. Niestety patogen ma kilka ras fizjologicznych (patotypów) różniących się zdolnością do powodowania poważnych zmian chorobowych, przez co może przełamywać odporność genetyczną odmian sałaty. Najczęstszym źródłem agrofaga są chwasty lub sąsiadujące inne uprawy sałaty. Patogen najszybciej rozwija się w temperaturze poniżej 20°C (pomiędzy 12–20°C) oraz w bardzo wysokiej wilgotności powietrza sięgającej 100%. W tych warunkach proces infekcji trwa tylko kilka godzin. Nie należy dopuścić do nastąpienia procesu płciowego, bo w jego efekcie powstaje grubościenna oospora, o charakterze przetrwalnikowym zdolna do przetrwania w glebie do czterech lat. W wyższych temperaturach, zwłaszcza nocą, oraz przy dużym nasłonecznieniu agrofag przestaje zarodnikować i się rozwijać.
Mączniak prawdziwy
O wiele rzadziej na sałacie uprawianej pod osłonami można zauważyć objawy mączniaka prawdziwego powodowanego przez grzyba Golovinomyces cichoracearum. Ten patogen bezwzględny wymaga wyższych temperatur do rozwoju, a objawy widoczne są w postaci białego, mączystego nalotu po obu stronach liści, nie tyko od spodu. Nalot ten jest dobrze widoczny także podczas suchej pogody. Najskuteczniejszą ochroną przed mączniakami jest ochrona chemiczna. Oba patogeny zwalcza preparat strobilurynowy (o działaniu wgłębnym i systemicznym): Amistar 250 SC (a także jego generyki Ascom 250 SC, Astar 250 SC, Azoguard AZT 250 SC, Conclude AZT 250 SC, Dobromir Top 250 SC, Mirador 250 SC, Starami 250 SC, Zaftra AZT 250 SC, Zakeo 250 SC) w dawce 0,1%, 14 dni karencji. Skuteczny do ochrony przed oboma mączniakami jest preparat kontaktowy oparty na olejku pomarańczowym – Limocide w dawce 3 l/ha. Do zwalczania sprawcy mączniaka rzekomego skuteczny jest środek o działaniu układowym – Proplant 722 SL (propamokarb) w dawce 0,15%, 14 dni karencji, a także kontaktowy, wcześniej wspomniany przy bakteriozach, profilaktyczny preparat miedziowy Nordox 75 WG. Sprawcę mączniaka prawdziwego zwalczają preparaty kontaktowe, profilaktyczne siarkowe, stosowane na własną odpowiedzialność – Siarkol 80 WG lub Siarkol Bis 80 WG w dawce 3 kg/ha, trzy dni karencji. Przy zastosowaniu preparatów siarkowych należy zwrócić uwagę na warunki pogodowe, nie używać ich podczas wysokich temperatur i dużego nasłonecznienia, aby uniknąć działania fitotoksycznego.
Antraknoza liści
Zagrożenie dla sałaty może stanowić również nekrotyczna plamistość liści, zwana inaczej antraknozą liści, powodowana przez grzyba Microdochium panattonianum. Czasami choroba występuje w dużym nasileniu, powodując duże straty zwłaszcza w uprawach tunelowych. Najwcześniej objawy można zauważyć na zewnętrznych liściach w postaci początkowo drobnych (2–3 mm), jasnobrązowych, później ciemniejących plam, często otoczonych jasną, wodnistą obwódką. Plamy powiększają się, skupiają się w środkowej części liścia, tkanka liścia ulega wysuszeniu, staje się „papierowata”. Kolejno atakowane są liście wewnętrzne, tkanka w obrębie plam zasycha i ulega wykruszeniu, tworzy się dziurkowatość liści. Zaatakowane roślin we wczesnych fazach rozwoju mogą ulec całkowitemu zniszczeniu – podczas produkcji rozsady. Nad ranem, podczas wysokiej wilgotności powietrza, w obrębie plam tworzy się duża ilość różowych skupisk zarodników konidialnych. Oprócz sałaty poraża cykorię i endywię.
Źródłem patogenu jest zakażona gleba z mikrosklerocjami, które mogą przetrwać do 4 lat, do następnego roku może on również przetrwać w formie grzybni na resztkach roślinnych. Patogen preferuje niskie temperatury 18–20°C oraz wysoką wilgotność powietrza powyżej 90% lub rosę na liściach. Wtedy okres inkubacji wynosi 4–8 dni. Najwrażliwsza na infekcje jest sałata rzymska.
Bardzo istotny jest prawidłowy płodozmian, gdy się pojawi choroba, należy zachować 4-letnią przerwę w uprawie sałaty w tym samym miejscu. Do ochrony chemicznej można zastosować preparaty wykorzystywane do ochrony przed szarą pleśnią.
Szara pleśń
Grzyb Botrytis cinerea powodujący szarą pleśń jest wszędobylskim polifagiem, atakującym większość upraw, zdolnym do przetrwania w różnych miejscach, nie tylko w glebie. Ogromne ilości zarodników konidialnych wytwarzanych na powierzchni porażonych organów bardzo szybko opanowują rośliny na całej plantacji. Plamy gnilne powstające od spodu główek lub zewnętrznych liściach mogą początkowo sprawiać trudności z rozpoznaniem sprawcy. Wystarczy wtedy umieścić porażony organ (liść, pęd) w słoju lub worku foliowym z nasączoną wodą ligniną (tzw „mokra kamera”) i już zwykle następnego dnia pojawia się charakterystyczny nalot szarej pleśni (trzonków i zarodników konidialnych). Szara pleśń poraża bardzo często powierzchniowe partie główek z oparzelinami słonecznymi lub objawami niepatogenicznego brunatnienia brzegów liści (tipburn). Wysoka wilgotność powietrza powyżej 90%, uszkodzenia roślin i umiarkowane temperatury sprzyjają masowym infekcjom i szybkiemu rozwojowi agrofaga. Patogen może przetrwać w glebie w postaci sklerocjów – formy przetrwanej grzybni – do czterech lat, a w postaci zarodników konidialnych na konstrukcji szklarni czy tunelu do następnego sezonu wegetacyjnego. Źródłem mogą być inne porażone rośliny z sąsiednich plantacji, chwasty, może przetrwać na resztkach roślinnych w postaci grzybni. Najskuteczniejszy jest prawidłowy płodozmian, staranna dezynfekcja konstrukcji, parapetów, ścieżek przed kolejnym sezonem wegetacji. Z preparatów biologicznych, do zastosowania zapobiegawczego, zalecany jest Polyversum WP (Pythium oligandrum) doglebowo lub nalistnie w dawce 0,05% lub doglebowo Trianum-G (grzyb Trichoderma harzianum T22) w dawce 0,75–1,5 kg/1000 m2. Nalistnie skuteczny jest także Serenade ASO (bakteria Bacillus subtilis) w dawce 8 l/ha oraz Serifel (Bacillus amyloliquefaciens) w dawce 0,5 kg/ha. Na rynku jest wiele innych środków opartych na tych antagonistycznych bakteriach. Do ochrony chemicznej obok preparatu strobilurynowego Amistar 250 SC i jego generyków – w dawce 0,1%, 14 dni karencji można zastosować na własną odpowiedzialność, mieszaninę strobiluryny i anilidu, też o działaniu układowym: Signum 33 WG (i jego generyki Agria Bos-Pirak 33 WG, Signis Bis 33 WG, Signis Max 33 WG, Spector 33 WG, Vima-Boskastrobina) w dawce 1,5 kg/ha, 14 dni karencji; lub mieszaninę strobiluryny i karboksyamidu Luna Sensation w dawce 0,6–0,8 l/ha, 7 dni karencji. Przemiennie ze strobiluryną można aplikować na własną odpowiedzialność preparat powierzchniowy i wgłębny, anilinopirymidynowy Scala 2 l/ha, 14 dni karencji lub mieszaninę anilinopirymidyny i fenylopirolu Switch 62,5 WG w dawce 0,6 kg/ha, o 7-dniowej karencji. Preparaty zarejestrowane do ochrony przed szarą pleśnią są skuteczne w ochronie sałaty przed zgnilizną twardzikową. Warto wspomnieć o biologicznym preparacie Contans WG stosowanym doglebowo w dawce 8 kg/ha, zawierającym grzyba Coniothyrium minitans, który niszczy zimujące skleroty Sclerotinia sclerotiorum.
Jeżeli na plantacji sałaty pod osłonami pojawi się szara pleśń, zgnilizna twardzikowa czy fuzarioza, to wskazuje to na problem z prawidłowym przygotowaniem fitosanitarnym danego obiektu do rozpoczęcia uprawy. Głównym źródłem tych patogenów jest skażona gleba, w której mogą przetrwać do czterech lat skleroty Botrytis cinerea, Sclerotinia sclerotiorum i S. minor oraz zarodniki przetrwalnikowe – chlamydospory Fusarium oxysporum f.sp. lactucae.
Dr hab. Jacek Nawrocki
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Fot. J. Nawrocki
