Zaraza ziemniaka – nadal najgroźniejsza z chorób

Pomimo dokładnego poznania rozwoju zarazy ziemniaka i produkcji chemicznych środków ochrony roślin do zwalczania tej choroby, co roku wywołuje ona straty w uprawie ziemniaka. Warto wiedzieć jakie środki są obecnie zarejestrowane, by móc dobrze zaplanować ochronę ziemniaka.

Spośród licznych patogenów atakujących rośliny ziemniaka, organizm grzybopodobny Phytophthora infestans jest sprawcą najgroźniejszej z nich – zarazy ziemniaka. Choroba występuje powszechnie we wszystkich rejonach uprawy ziemniaka na świecie i powoduje ogromne straty w plonie sięgające nawet 100% na plantacjach bez ochrony lub chronionych niewłaściwie.

Żywotne zarodniki
Pojawienie się zarazy ziemniaka i jej nasilenie jest ściśle związane z wystąpieniem korzystnych warunków meteorologicznych, uprawą podatnych odmian oraz źródeł sprawcy na polu. Sprawca może przezimować w glebie w postaci oospor (forma przetrwalnikowa, może w formie spoczynkowej przetrwać w glebie od 3 do 4 sezonów), na porażonych bulwach sadzeniaka, bulwach, które nie zostały zebrane z pola oraz w postaci strzępek plechy na resztkach roślin.

Dodatkowo źródłem infekcji mogą być porażone bulwy odrzucone na stery odpadowe, z których wcześnie wyrastają porażone rośliny oraz zarodniki sporangialne przenoszone z wiatrem (nawet na odległość do 100 kilometrów).

Istotnym elementem wystąpienia infekcji i dalszego rozwoju choroby są warunki meteorologiczne. Chorobie sprzyjają długotrwałe okresy podwyższonej wilgotności wywołanej obfitymi opadami deszczu, utrzymującymi się przez dłuższy czas rosami, czy porannymi mgłami. Zakres temperatur sprzyjających infekcji wynosi 12–15°C. W takich warunkach utrzymujących się przez kilka dni, zwłaszcza, kiedy rośliny są już w fazie intensywnego wzrostu i zwierają się w międzyrzędziach (faza BBCH od 25) może dojść do masowego zakażenia roślin. Wystarczy wtedy jedno pierwotne źródło infekcji, aby w krótkim czasie zniszczeniu uległa plantacja o powierzchni 100 hektarów.

W zależności od warunków i źródła infekcji objawy zarazy ziemniaka mogą wystąpić na różnych częściach rośliny. Kiedy źródłem materiału infekcyjnego są porażone bulwy lub oospory to objawów choroby należy się spodziewać na styku łodygi z redliną i często mogą one być mylnie rozpoznawane jako powschodowa forma czarnej nóżki.

W przypadku, kiedy zarodniki sprawcy są przenoszone z innej plantacji lub sąsiednich roślin objawy zarazy mogą wystąpić na piętrze środkowym lub górnym rośliny, najczęściej na liściach. Przy mniej korzystnych warunkach meteorologicznych, zwłaszcza niedostatecznym uwilgotnieniu liści objawy zarazy mogą wystąpić na łodydze na różnej wysokości, ale często widoczne są na styku ogonka liściowego i łodygi.

Efektywna ochrona
Ze względu na możliwości destrukcyjne choroby (może dziennie zniszczyć około 10% powierzchni asymilacyjnej), szybkość jej rozprzestrzeniania oraz wysokość strat, zwalczanie zarazy ziemniaka wymaga połączenia wszystkich dostępnych metod z wykorzystaniem środków ochrony roślin jako głównej z nich. Efektywna ochrona plantacji to połączenie w jedną całość zabiegów agrotechnicznych, odporności odmian oraz cykliczne prowadzenie nalistnych zabiegów ochronnych.
Metody agrotechniczne (wybór stanowiska, pobudzanie lub podkiełkowywanie bulw, termin, głębokość i gęstość sadzenia, dostosowane do potrzeb kierunku uprawy i odmiany, nawożenie mineralne) mają za zadanie stworzenie korzystnych warunków do szybkiego rozwoju roślin ziemniaka, tak aby rośliny, zwłaszcza odmian bardzo wczesnych i wczesnych, mogły wytworzyć większą część plonu przed wystąpieniem choroby. Wszystkie te zabiegi można określić jako działanie profilaktyczne, których prawidłowe wykonanie znacznie wpłynie na skuteczność ochrony chemicznej.

Skuteczność zabiegów
W przypadku tak agresywnej choroby jak zaraza ziemniaka ochrona chemiczna jest głównym sposobem zapobiegania jej szkodliwym skutkom. O skuteczności chemicznej ochrony plantacji decyduje szereg czynników, z których istotne znaczenie mają: termin rozpoczęcia zabiegów ochronnych i prowadzenia kolejnych, wybór środka ochrony roślin uwzględniający jego zakres przemieszczania się w roślinie (mobilność) oraz sposób działania na patogen (działanie profilaktyczne, lecznicze, antysporulacyjne). Sposób prowadzenia ochrony może polegać na wykonywaniu kolejnych zabiegów już od końca fazy wschodów do zbioru lub stosowaniu zabiegów w oparciu o metody prognozowania z wykorzystaniem systemów decyzyjnych, które wyznaczają kolejne zabiegi w oparciu o prognozowanie ryzyka pojawu choroby. Długoletnie badania prowadzone w IHAR – PIB oddział w Boninie wykazały, że stosując do zwalczania zarazy ziemniaka systemy decyzyjne, można osiągnąć porównywalne efekty jak przy prowadzeniu ochrony intensywnej, zmniejszając jednocześnie o 30% liczbę zabiegów ochronnych.
W praktyce jednak ochronę przeciwko zarazie ziemniaka, zwłaszcza w gospodarstwach niskonakładowych, gdzie powierzchnia plantacji rzadko przekracza 1 ha, rozpoczyna się najczęściej po wystąpieniu w najbliższej okolicy pierwszych objawów choroby i nie zawsze prowadzi się ją do końca wegetacji. Powoduje to, że efekty ochrony nie są zadowalające, często niewspółmierne do poniesionych nakładów.
W gospodarstwach wielkoobszarowych, gdzie prowadzi się wysokonakładową uprawę ziemniaka, ochronę rozpoczyna się od 1–2 zabiegów profilaktycznych, których zadaniem jest eliminacja źródeł materiału infekcyjnego i opóźnienie wystąpienia infekcji. Do tego rodzaju zabiegów korzystniej jest zastosować środki o działaniu wgłębnym lub systemicznym, aby w pełni zabezpieczyć rośliny i zlikwidować źródła materiału infekcyjnego. Kolejne zabiegi w fazie intensywnego rozwoju części nadziemnej należy prowadzić fungicydami o szerokim zakresie mobilności tak, aby ich substancje czynne zabezpieczały przyrastające części roślin.
Kiedy rośliny zakończą fazę intensywnego rozwoju części nadziemnej (faza BBCH >70) i rozpoczną gromadzenie plonu, do ochrony przed zarazą ziemniaka wskazane jest stosowanie fungicydów, których substancje czynne mają właściwości antysporulacyjne lub wyniszczające.
O skuteczności ochrony chemicznej oprócz terminu jej rozpoczęcia, wyboru fungicydu, uwzględnienia fazy rozwoju rośliny i nasilenia choroby oraz częstotliwości prowadzenia zabiegów ochronnych (co 5 do 7 dni środki o działaniu powierzchniowym, co 10 dni układowe i wgłębne) w dużej mierze decydują także warunki w jakich zostanie przeprowadzony zabieg (tabela 1), co ma szczególne znaczenie w latach o wysokich temperaturach w okresie wegetacji.

Tab.1. Warunki klimatyczne podczas stosowania środków ochrony roślin

(wg Kodeks dobrej ochrony roślin IOR-PIB)

Od wielu lat obserwuje się dużą zmienność genetyczną sprawcy choroby, która wynika z pojawienia się pod koniec lat 90. ubiegłego stulecia typu koniugacyjnego A2, który umożliwił sprawcy rozmnażanie płciowe. Możliwość ta skutkuje większą zmiennością genetyczną sprawcy co ma swój wymiar w:
*wcześniejszym terminie wystąpienia choroby i jej gwałtowniejszym przebiegu;
*wzroście patogeniczności sprawcy w stosunku do uprawianych odmian;
*pojawianiu się objawów nietypowych np. na łodygach;
*spadku skuteczności niektórych substancji czynnych stosowanych do zwalczania choroby.
Odnotowane przypadki obniżenia skuteczności fenyloamidów, strobiluryny oraz fluazinamu sprawiają, że dużego znaczenia nabiera stosowanie strategii antyodpornościowej, która polega na ograniczonym stosowaniu tych substancji w latach o wysokiej presji infekcyjnej (nie częściej niż dwa razy w sezonie), stosowaniu pełnych dawek podawanych w etykietach rejestracyjnych oraz unikaniu ich stosowania pod koniec sezonu, aby uniknąć możliwości przeniesienia form o podwyższonej odporności na sezon następny z sadzeniakami.
Dużą pomocą w prawidłowym doborze środków ochrony roślin do zwalczania zarazy ziemniaka mogą być tabele skuteczności różnych substancji czynnych publikowane każdego roku na stronach Euroblight (https://agro.au.dk/forskning/internationale-platforme/euroblight/control-strategies/late-blight-fungicide-table/) – międzynarodowej organizacji zajmującej się badaniami nad zarazą i alternariozą ziemniaka (tabela 2). Wyniki skuteczności badanych substancji czynnych pozwolą producentom ziemniaka dobierać fungicydy z uwzględnieniem ich mobilności (zakresu przemieszczania się na i w roślinie) oraz sposobu działania na sprawcę choroby.

Tab. 2. Skuteczność różnych substancji czynnych w zwalczaniu zarazy ziemniaka

(wg Euroblight marzec 2020)

*liście i bulwy skala 1–5, gdzie 1 oznacza najsłabsze, a 5 najlepsze; 0 – brak efektu; X – efekt zadowalający; XX – efekt dobry; XXX – efekt bardzo dobry; C – działanie powierzchniowe; T – działanie wgłębne (translaminarne); S – działanie układowe (systemiczne)

dr inż. Jerzy Osowski

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – PIB w Radzikowie, oddział w Boninie
Zdjęcia: J. Osowski

Artykuł pochodzi z miesięcznika Warzywa 5/2020