Organizacja biologicznej ochrony roślin pod osłonami

Biologiczna ochrona upraw pomidorów oraz innych roślin to bardzo pozytywna tendencja w zwalczaniu szkodliwych agrofagów. Pozwala ona bowiem na znaczną redukcję pozostałości szkodliwych substancji chemicznych na spożywanych w świeżej postaci owocach, zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska oraz znaczne zwiększenia konkurencyjności na rynku sprzedaży produktów ogrodniczych. Poza tym stosowanie pożytecznych organizmów ułatwia organizację pracy (brak karencji), wpływa na zwiększenie plonów (brak szkodliwego wpływy na wzrost roślin i owocowanie), ale również ma pełną akceptację konsumentów (certyfikacja). Warto zapoznać się z podstawowymi zasadami wdrażania ochrony biologicznej upraw pomidorów.

Przygotowanie szklarni do ochrony biologicznej

Biologiczna ochrona upraw, w tym pomidorów, to w uproszczeniu stosowanie wrogów naturalnych agrofagów oraz produktów ich metabolizmu. Wchodzi ona w zakres ochrony integrowanej, w której jest czynnikiem głównym. Ochrona integrowana obejmuje bowiem wykorzystywanie wszystkich dostępnych metod (biologiczne, mechaniczne, odpornościowe itd.) oraz racjonalne stosowanie, szczególnie selektywnych dla organizmów pożytecznych, pestycydów w celu ograniczenia strat w plonach.

Przed przystąpieniem do ochrony pomidorów bardzo ważne jest przygotowanie szklarni oraz przygotowanie merytoryczne (podstawowa wiedza o szkodnikach, patogenach wywołujących choroby roślin oraz ich wrogach naturalnych, czynnikach sprzyjających i ograniczających ich rozwój). W dobie internetu podstawową wiedzę można uzyskać z różnych opracowań, a w razie konieczności skonsultować ze specjalistami. Należy bowiem wiedzieć, co nam zagraża i czy możemy temu przeciwdziałać dostępnymi preparatami biologicznymi. Posiadając podstawową wiedzę oraz podejmując decyzję o stosowaniu ochrony integrowanej (w tym biologicznej), należy ściśle przestrzegać podstawowych zasad przygotowania szklarni i tuneli foliowych:

• dezynfekcja powierzchni i urządzeń po starej uprawie,
• zapewnienia zdrowej, pozbawionej patogenów rozsady,
• odpowiednia organizacja pracy.

Dezynfekcja obejmuje stosowanie zalecanych do tego celu produktów biobójczych, pozwalających na wyeliminowanie potencjalnych patogenów roślin, wywołujących różnego rodzaju zachorowania. Zaleca się stosowanie preparatów zwalczających zarówno grzyby, bakterie, jak i wirusy. Dezynfekcja nie dotyczy szkodliwych owadów i roztoczy. W celu ograniczenie tych organizmów powinniśmy stosować tzw. zabiegi wyniszczające po zakończeniu uprawy preparatami chemicznymi (dezynsekcja).

Rozsada, niezależnie od pochodzenia (produkcja własna, zakup) powinna być zdrowa (zaleca się wyrywkowe sprawdzenia na obecność agrofagów), co ogranicza prawdopodobieństwo wczesnego wystąpienia chorób roślin. Zdrowa rozsada i dobra dezynfekcja oraz wyniszczenia szkodników po poprzedniej uprawie stanowi ok. 50% efektywności integrowanego zwalczania. Zapewniając wymienione wcześniej warunki, możemy przystąpić do planowania strategii ochrony.

Wdrażanie ochrony biologicznej

Strategia ochrony biologicznej (czy integrowanej) to ścisłe monitorowanie wystąpienia szkodliwych organizmów na uprawie, określenie rodzajów środków biologicznych do zastosowania (szczególnie parazytoidów i środków mikrobiologicznych), określenie czasu rozpoczęcia zwalczania, częstotliwości stosowania środków i dawek, monitorowanie ich skuteczności, wybór odpowiedniej techniki aplikacji oraz dobór selektywnych preparatów chemicznych, niezbędnych do utrzymania zdrowych roślin.

Monitorowanie wystąpienia agrofagów pod osłonami prowadzi się przy pomocy różnego rodzaju pułapek (tablice lepowe, pułapki feromonowe) a także częstych lustracji uprawy (ważne w szczególności dla wczesnego wykrywania patogenów roślin). Monitoring pozwala na dokładne określenie momentu wystąpienia zagrożenia i odpowiednio szybką reakcję.

Na podstawie monitoringu i określenia zagrożenia podejmowane są decyzje o zastosowaniu konkretnych środków biologicznych, chociaż niektóre z nich powinny być stosowane jeszcze przed wystąpieniem zagrożenia, np. uwalnianie drapieżcy Macrolophus pygmaeus, czy też ochrona systemu korzeniowego przed patogenami wywołującymi zgniliznę korzeni (np. stosowanie antagonistów z rodzaju Trichoderma). Należy przy tym pamiętać o kilku podstawowych zasadach:

• biologiczne zwalczanie agrofagów rozpoczyna się zaraz po posadzeniu rozsady na stałe miejsce;
• zaleca się stosowanie wszystkich dostępnych środków biologicznych do zwalczania poszczególnych agrofagów, skutecznych na konkretnej uprawie; czyli w naszym przypadku na pomidorach (część środków, pomimo że są skuteczne do zwalczania konkretnych gatunków agrofagów, nie są zalecane do stosowania w uprawach pomidorów ze względu na niekorzystne dla nich warunki rozwoju);
• przestrzeganie zalecanych dawek i częstotliwości stosowania środków biologicznych, np. uwalnianie drapieżcy M. pygmaeus w łącznej dawce w sezonie 1–2 szt./m² z częstotliwością 2–6 kolejnych introdukcji w zależności od stopnia zagrożenia. Korygowanie dawek i terminów zależy od wyników monitoringu i oceny skuteczności dotychczasowych działań.

Bazując na podstawowej wiedzy o rozwoju szkodników i ich wrogów naturalnych, dobiera się terminy introdukcji organizmów pożytecznych, ponieważ w ten sposób znacznie poprawiona zostaje skuteczność zwalczania oraz obniżone zostają jego koszty.

Dla przykładu nie powinno się wypuszczać pasożytów mączlika, jeżeli nie obserwujemy występowania jego larw np. Encaria formosa pasożytuje larwy trzeciego stadium, dlatego należy introdukować ją na uprawę tuż przed pojawieniem się larw tego stadium. Stosowanie preparatów grzybowych, np. tych zawierających pasożyta Isaria fumosorosea, zaleca się przy nie wielkiej liczebności mączlika, starając się wywołać jego zachorowanie już we wczesnych stadiach rozwoju populacji itp. Introdukując parazytoidy w nieodpowiednich terminach narażamy się na tzw. „wyminięcie szkodnika”, to znaczy brak odpowiednich stadiów rozwojowych szkodników nie pozwala na skuteczne działanie jego wrogów naturalnych.

Bardzo często zdarza się, że niezbędna jest ochrona pomidorów przed mączlikiem czy przędziorkiem, ale nie zachodzi potrzeba zwalczania miniarek, pordzewiacza lub mszyc. Od tego zależą oczywiście końcowe koszty ochrony. Niestety producenci pomidorów, a szczególnie coraz popularniejszych upraw doświetlanych, lecz nie tylko, spotykają się z występowaniem prawie wszystkich szkodników i chorób. W ostatnich latach szczególnie dużym zagrożeniem stają się skośnik pomidorowy i wirus mozaiki pepino.

Ciągłe monitorowanie (pułapki, cotygodniowe lustracje) uprawy pomidorów, pozwalają na ocenę skuteczności dotychczasowych działań. Bez tego monitoringu nie można podejmować racjonalnych decyzji o dalszych zabiegach, np. o zastosowaniu selektywnych preparatów chemicznych czy też zakończeniu stosowania środków biologicznych ze względu na zadowalający efekt zwalczania. Taki monitoring pozwala na optymalizację kosztów ochrony.

Jak aplikować środki ochrony biologicznej?

Niezwykle ważnym elementem jest technika stosowania środków biologicznych. Wiele z nich aplikuje się do podłoża, np. Trichoderma spp, którą można podać przez system podlewania roślin, ale dokładniejsza i efektywniejsza jest aplikacja pod korzeń, czyli ręczna. Wybór zależy od możliwości organizacyjnych producenta. Można uwalniać parazytoidy, rozwieszając np. saszetki z pasożytami Encarsia sp. i Eretmocerus sp. równomiernie na całej powierzchni lub też (dzięki dokładnemu monitoringowi) w miejscach występowania mączlika. Można wypuszczać drapieżcę Macrolophus sp. równomiernie na całej powierzchni bez ich dodatkowego dokarmiania przed pojawieniem się szkodników lub w wybranych miejscach, z dokarmianiem, w celu stworzenia ognisk rozwoju drapieżcy, który będzie migrował z nich i rozprzestrzeniał się po całej uprawie. Można w zależności od zagrożenia uwalniać tylko dorosłe osobniki tego drapieżcy, lub (i) jego nie uskrzydlone larwy w miejscach szczególnie zagrożonych przez niego szkodniki (bardzo ważne przy zwalczaniu skośnika pomidorowego).

Należy starać się ograniczać stosowanie chemicznych środków ochrony roślin do niezbędnego minimum oraz wybierać środki selektywne dla obecnych na uprawie organizmów pożytecznych i trzmieli; stosować je w najbardziej zagrożonych miejscach i w odpowiednim czasie. Właściwie ze stosowania środków chemicznych trudno jest rezygnować całkowicie, choćby ze względu na zwalczanie patogenów wywołujących choroby pomidorów.

Ile to kosztuje?

Koszty stosowania środków biologicznych w uprawach pomidorów zależą od wielu czynników, wśród których najistotniejsze są: stopień zagrożenia uprawy przez poszczególne agrofagi, rodzaj uprawy (całoroczna w szklarniach, sezonowa w szklarniach, uprawy w tunelach ogrzewanych i nieogrzewanych). Należy wziąć pod uwagę również inne czynniki, jak organizacja pracy, warunki ekonomiczne itp. Zdecydowanie najwyższe koszty ponoszą producenci upraw całorocznych i doświetlanych (w zasadzie występują w nich prawie wszystkie zagrożenia), a najmniejsze producenci upraw w nieogrzewanych tunelach foliowych (w tych ostatnich występują zwykle zagrożenie ze strony mączlików i chorób korzeniowych).

Wyższe koszty ponoszą producenci, którzy z różnych przyczyn nie są w stanie prowadzić regularnych lustracji uprawy i w związku z tym bardziej specjalistycznej ochrony, uwzględniającej konkretną sytuację na uprawie. Upraszając, można regularnie cotygodniowo introdukować parazytoidy, nie oceniając populacji poszczególnych organizmów szkodliwych i jej struktury (występowanie i liczebność poszczególnych stadiów rozwojowych) – droższa wersja ochrony i nie zawsze do końca skuteczna lub prowadzić obserwację i według konkretnego stanu zagrożenia i rozwoju agrofagów podejmować decyzję o zastosowaniu poszczególnych środków biologicznych – tańsza i skuteczniejsza wersja.

Trudno jest podać konkretne koszty biologicznego zwalczania, ponieważ mogą one wahać się w przeliczeniu na hektar od kilkuset zł lub kilku tysięcy złotych (nieogrzewane tunele – uprawa krótka i mniejsze zagrożenia) do nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych na ha w uprawach całorocznych i doświetlanych przy wystąpieniu prawie wszystkich zagrożeń.

Uprawy najintensywniejsze, na których z różnych względów, np. certyfikacji, wymagane jest niechemiczne zwalczanie agrofagów, w tym ochrona przed chorobami korzeniowymi, zapobieganie wystąpieniu wirusa pepino – koszty wzrastają o kolejne 10–20 tys. zł. Z praktyki wynika jednak, że ochrona biologiczna/integrowana jest opłacalna. Uprawy intensywne to duży zbiór z powierzchni. Ograniczenie strat, powodowanych przez agrofagi jest czynnikiem znacznie podwyższającym wyniki ekonomiczne. Każdy może bardzo łatwo obliczyć, ile owoców pomidora z rośliny kosztuje ochrona biologiczna – zaryzykuję stwierdzenie, że 1–2 owoce z rośliny na sezon.

Decyzja o zastosowaniu integrowanej, a także biologicznej ochrony upraw pomidorów często wymuszona jest wymaganiami rynku (certyfikacja) lub brakiem dostępnych, skutecznych i dozwolonych środków chemicznych. Warto więc podejść do tego w pełni przygotowanym i z dostateczną wiedzą, co pozwoli (wbrew wrażeniu o trudnościach z tym związanych) uzyskać satysfakcjonujące wyniki zwalczania agrofagów na przystępnych warunkach ekonomicznych.

Najczęściej występujące szkodniki i choroby na uprawach pomidorów pod osłonami oraz zalecane do ich zwalczania środki biologiczne

dr hab. Janusz Piątkowski

Biopartner

Artykuł pochodzi z dwumiesięcznika Szklarnie Tunele Osłony 6/2020