Produkcja warzyw pod osłonami w Indiach

Indie należą do cywilizacji, w których rolnictwo rozwinęło się najwcześniej (Starożytne Indie, Dolina Indusu i cywilizacja Harappan). Początki rolnictwa w tej części Azji datuje się już na ok. 9000 l p.n.e.

Historia upraw szklarniowych na świecie ma już ponad 150 lat, jednak w Indiach użycie osłon w rolnictwie rozpoczęło się dopiero w latach 80. XX w. i na początku stanowiło jedynie przedmiot badań naukowych.

Do ochrony przed słońcem i przed deszczem

W zależności od strefy klimatycznej w jakiej prowadzona jest uprawa, różne są cele stosowania osłon w produkcji ogrodniczej w Indiach. W północno-wschodniej części kraju osłony mają za zadanie chronić uprawy przed deszczem umożliwiając prowadzenie produkcji w porze deszczowej, tj. poza tradycyjnym sezonem. Na północnych równinach osłony wykorzystuje się do produkcji rozsad warzyw i kwiatów, co pozwala uzyskać materiał nasadzeniowy bardzo wcześnie, a także zapewnienia jego wysoką jakości. Z kolei na południu osłony najczęściej służą do ekstensywnej produkcji rozsad. W Indiach najpowszechniej stosuje się je w produkcji kwiaciarskiej, a ograniczonym stopniu korzysta się z nich w uprawie następujących warzyw: pomidory, papryka (zielona, żółta i czerwona) oraz ogórki, czyli ta forma upraw obejmuje praktycznie takie same gatunki jak w Polsce.

Pod względem wielkości produkcji (łącznie spod osłon i z gruntu) najwięcej uprawia się w Indiach pomidorów, oberżyny, fasoli, ogórków i papryk (tabela 1). Kraj ten jest też eksporterem cebuli, ziemniaków, pomidorów i papryki chilli (tabela 2).

Tabela 1. Powierzchnia i wielkość produkcji głównych gatunków warzyw w Indiach* (2017–2018 r.)

*całkowita produkcja obejmuje uprawy pod osłonami i w nieosłoniętym gruncie
Źródło: Horticultural Statistics at a Glance 2018, National Horticulture Board

Tabela 2. Wielkość indyjskiego eksportu warzyw w latach 2017–2018

Źródło: Horticultural Statistics at a Glance 2018, National Horticulture Board

Typy osłon stosowanych w Indiach

W Indiach dostępne są osłony różniące się kształtem, konstrukcją, materiałami okrywającymi i sposobem kontrolowania klimatu. Każdy z oferowanych typów osłon ma swoje zalety i wady. Preferencje co do ich rodzaju uzależnione są od warunków klimatycznych w regionie oraz wymagań uprawianego gatunku.

Generalnie w produkcji warzyw w Indiach najpopularniejsze są cieplarnie z piłokształtną konstrukcją dachu, pozwalająca na naturalną wentylację grawitacyjną

Pod względem rodzaju konstrukcji w indyjskich gospodarstwach ogrodniczych spotyka się drewniane niskokosztowe obiekty do uprawy warzyw, budowane przez farmerów z lokalnie dostępnych materiałów oraz konstrukcje stalowe – potężne hale szklarniowe z rur galwanizowanych.

Obiekty uprawowe do produkcji warzyw mogą mieć różny kształt. Szerokie zastosowanie mają cieplarnie o konstrukcji dachu w kształcie piły zębatej (ang. sawtooth) będące popularnym rozwiązaniem w rejonach o małej sumie opadów i wysokiej radiacji. Spotyka się też klasyczne obiekty zblokowane oraz wolnostojące, a także cieplarnie o symetrycznych połaciach dachowych (dwuspadowych) oraz połaciach asymetrycznych.

Jako materiał pokryciowy w indyjskich obiektach uprawowych najrzadziej wykorzystywane jest szkło. Klasyczne szklarnie nie znajdują zastosowania w komercyjnej uprawie warzyw. Wykorzystuje się je do uprawy kwiatów oraz jako hale wystawowe dla gatunków ozdobnych. Znacznie popularniejsze w Indiach są obiekty kryte folią polietylenową określane jako tunele foliowe (ang. polyhouse). Większość obiektów do uprawy roślin buduje się z rur stalowych galwanizowanych pokrytych folia polietylenową. Folia polietylenowa jest dostępna w szerokim zakresie grubości (80–200 mikronów), stabilizacji względem promieni UV, z efektem antymgłowym (anty-fogg). W ofercie można znaleźć folie wykonane z różnych materiałów (LDPE, PE).

W rejonach wiejskich często spotyka się konstrukcje low-tech pokryte siatką (ang. net houses). Do ich budowy używa się lokalnie dostępnych materiałów, tj. tyczki bambusowe czy drewniane ramy. Stworzoną we własnym zakresie konstrukcję pokrywa się siatką cieniującą. Są to zwykle obiekty uprawowe wznoszone przez drobnych producentów zaopatrujących lokalny rynek (w promieniu 10–15 km od swojego gospodarstwa). Nie stosuje się w nich zaawansowanych technologicznych rozwiązań i nie ma ustalonych zasad wznoszenia taich konstrukcji, z wyjątkiem jednej, dotyczącej orientacji obiektów, które zawsze buduje się na osi północ-południe. Siatki cieniujące, którymi pokrywa się konstrukcje dostępne są w różnych kolorach – białym, niebieskim, zielonym, czerwonym i czarnym. Cieniują one światło słoneczne w zakresie 25, 50, 75 lub 90%. Siatka jest produkowana z polietylenu o dużej gęstości (HDPE) lub z tkaniny o masie 80–300 g/m². Konstrukcja obiektów wykonywana może być też z trwalszego materiału jakim są rury ocynkowane (GI). Jako materiał okrywający stosowana jest najczęściej zielona siatka cieniująca. Indyjscy plantatorzy takie właśnie obiekty określają angielskim terminem greenhouses z powodu zielonej barwy siatki. Są one nieco bardziej zaawansowane technologicznie i wyposaża się je często w systemy nawadniania kroplowego.

Pod względem sposobu regulacji klimatu cieplarnie w Indiach dzieli się na naturalnie wentylowane (wietrzenie grawitacyjne) oraz z wentylatorami i systemem mat chłodzonych wodą (Fan-Pad Cooling System). Obiekty pierwszego typu pokryte są siatką, która zabezpiecza uprawę przed znaczną częścią szkodników oraz przenoszonymi przez nie wirusami, a także cieniuje rośliny obniżając temperaturę. Fan-Pad Cooling System polega na „przeciąganiu” wilgotnego, zimnego powietrza w poprzek szklarni. Na jednej z bocznych ścian cieplarni zamontowany jest rząd dużych wentylatorów pionowych, a przeciwległą pokrywają pionowe maty np. kokosowe, przez które przepuszczana jest zimna woda. Wentylatory wyciągają schłodzone i wilgotne powietrze z otoczenia maty, które przechodzi w poprzek obiektu obniżając jego temperaturę.W cieplarniach foliowych z kontrolowanym klimatem (system Fan-Pad) istnieje możliwość wpływania na temperaturę, wilgotność i stężenie dwutlenku węgla.

Temperatura i wilgotność są regulowane za pomocą technik mikronawadniania i deszczowni podwieszanych z mikrozraszaczami wysokociśnieniowymi, zamgławiaczami. Klimat wewnątrz obiektu jest w pełni monitorowany. Takie cieplarnie wykorzystywane są zwłaszcza w zaawansowanej technicznie produkcji rozsad warzyw.

Poziom zaawansowania technologicznego produkcji

W Indiach produkcja warzyw pod osłonami prowadzona jest w glebie. Dostępność gotowych do użycia podłoży bezglebowych, np. wełny kamiennej jest ograniczona, ponadto jest to technologia bardzo droga. Lokalnie do produkcji rozsady wykorzystuje się substrat kokosowy oraz torfowy, jednak podłoża te nie mają zastosowania w towarowej produkcji warzyw z powodu wysokich kosztów oraz możliwości tylko jednorazowego użycia.

Technologie hydroponiczna i aeroponiczna dopiero raczkują w Indiach. Obecnie ich zastosowanie ogranicza się jedynie do celów badawczych. Nie ma jeszcze prób wdrażania ich do produkcji komercyjnej ze względu na wysokie koszty założenia i utrzymania takich upraw.

Fertygacja i nawadnianie kroplowe oraz mulczowanie to jedyne rozwiązania technologiczne spotykane w uprawach warzyw pod osłonami. Sądzę, że prowadzenie produkcji w glebie, a nie w podłożach inertnych jest czynnikiem ograniczającym postęp technologiczny w indyjskim ogrodnictwie. Oprogramowanie do zarządzania uprawą, automatyczna fertygacja z użyciem dedykowanych zbiorników na pożywkę, rejestratory temperatury oraz wilgotności i automatyczne sterowanie tymi parametrami klimatu oraz zapylanie przez trzmiele to rozwiązania, które nie zostały jeszcze wprowadzone do użytku w indyjskich obiektach.

Źródłem wody dla rolnictwa są deszcze monsunowe, ale niestety od ponad dekady większość stanów w Indiach została uznana za obszary dotknięte suszą. Rząd indyjski i rolnicy nie gromadzą wody deszczowej w szczytowym okresie monsunu, aby skutecznie i wydajnie wykorzystywać ją w okresach suszy.

Organizacja rynku

Zazwyczaj rolnicy sprzedają swoje produkty za pośrednictwem Komitetu ds. Rynku Produktów Rolnych (APMC). Sprzedaż bezpośrednia nie jest możliwa. Plantatorzy nie mają także możliwości bezpośredniego eksportowania produkowanych warzyw i owoców. Handel zagraniczny prowadzony jest przez domy eksportowe zatwierdzone przez Urząd ds. Świeżych i Przetworzonych Produktów Żywnościowych (APEDA). HOPCOMS to Spółdzielnia Marketingu i Przetwórstwa Produktów Ogrodniczych, która jest również inicjatywą rządu indyjskiego, ale nie stanowi dla rolników skutecznej platformy do bezpośredniego kontaktu z konsumentami.

W Indiach funkcjonują sieci handlowe. Reliance fresh, Big bazaar, Safalmarkets, More i Bigbasket.com to przykłady najpopularniejszych, jednak również z nimi indyjscy producenci nie handlują bezpośrednio. Są one kolejnym, po APMC, ogniwem, które pośredniczy między producentem a klientem.

W Indiach widoczna jest przepaść pomiędzy badaniami naukowymi a rzeczywistością produkcyjną. Plantatorzy nie uzyskują aktualnych zaleceń uprawowych od ekspertów. W drodze między polem a konsumentem towar przechodzi przez ręce licznych pośredników co podnosi jego cenę i prowadzi do dużych strat pozbiorczych sięgających 30–40%. Ceny na rynku detalicznym dla ostatecznego odbiorcy są od pięciu do dziesięciu razy wyższe w porównaniu z tymi, jakie uzyskuje plantator. Na takiej organizacji rynku nie zyskują ani rolnicy, ani konsumenci, a jedynie pośrednicy.

Wyzwania stojące przed indyjskimi ogrodnikami

Mała powierzchnia. Większość plantatorów w Indiach to drobni producenci prowadzący gospodarstwa o powierzchni 1–10 Gunta (1 Gunta to ok. 100 m²) lub od 0,4 do 2 ha. Gospodarstwa wspólnotowe, społeczne czy prywatne prowadzone na dużej powierzchni i współpracujące bezpośrednio z sieciami handlowymi, jak to ma miejsce w Polsce, nie są spotykane w żadnej części Indii.

Wysokie koszty inwestycyjne. Większość indyjskich rolników jest kwalifikowana do grupy osób żyjących poniżej poziomu ubóstwa, dlatego nie są zwykle w stanie podołać wysokim kosztom inwestycyjnym na założenie upraw pod osłonami. Nawet dotacje i programy rządowe niewiele zmieniają ponieważ dostępne są dla wąskiej grupy beneficjentów.

Brak wiedzy i świadomości rolników. Poziom wykształcenia indyjskich plantatorów jest niski. Nie mają oni zatem świadomości istnienia nowych zaawansowanych rozwiązań technologicznych dla rolnictwa. Dodatkowo są wykorzystywani przez wszystkich, od producentów rozsady po pośredników. Dla przykładu dostawcy środków ochrony roślin korzystając z niewiedzy farmerów zalecają im wykonywanie zbędnych zabiegów, aby zarobić na nich jak najwięcej.

Trudność w utrzymaniu uprawy. Przy braku umiejętności technicznych i dostępu do wykwalifikowanej siły roboczej bez specjalistycznego doradztwa trudno jest utrzymać optymalne warunki w obiektach uprawowych i uzyskać wysoki plon zapewniający zwrot poniesionych kosztów.

Brak pewnej ceny rynkowej. Wahania cenowe warzyw w Indiach są olbrzymie. W okresie letnim cena kilograma pomidorów może wynosić 60 rupii (ok. 3,30 zł), podczas gdy w okresach wysokiej podaży spada do 1–2 rupii/kg. Nie pokrywa to nawet kosztów transportu, dlatego w geście desperacji rolnicy wyrzucają wyprodukowany towar na drogi, aby zwrócić uwagę na swoją trudną sytuację. Jest to zjawisko często spotykane na indyjskich drogach, szczególnie wśród producentów pomidorów. Niestety, rolnicze protesty o zagwarantowanie ceny minimalnej przez cały sezon pozostają bez echa.

Pośrednicy. To krytyczna przeszkoda w godziwej sprzedaży swoich produktów dla wszystkich indyjskich rolników. Żaden rolnik nie ma bezpośredniego dostępu do odbiorców na rynku przepełnionym pośrednikami i agentami prowizyjnymi. Pod koniec dnia farmerzy, którzy przywieźli swój towar na rynek APMC i nie udało im się go sprzedać, godzą się na zaniżoną cenę oferowaną przez pośredników. Tym sposobem handlarze zarabiają na owocach wielomiesięcznego wysiłku plantatorów pięć do dziesięciu razy więcej niż im zaoferowali. Jest to haniebne dla władz lokalnych i centralnych.

Zła organizacja rynku. Brak gwarantowanej ceny minimalnej i rynek pośredników to powody, dla których w Indiach rolnicy masowo popełniają samobójstwa z powodu nadmiernych zobowiązań i braku możliwości spłaty pożyczek zaciągniętych w bankach i spółdzielniach w celu zakupu nasion i środków ochrony roślin. Raport podaje, że w latach 2017–2018 średnio 10 indyjskich rolników dziennie odbierało sobie życie z powodu długów.

Skalę problemu jaki stanowi złożona organizacja handlu produktami rolniczymi w Indiach obrazuje schemat, na którym prezentuję łańcuchu dostaw świeżych produktów z pola na talerze (rysunek 1).

Rysunek 1: Łańcuch zaopatrzenia w produkty ogrodnicze na rynku indyjskim

Kryzys pomidorowy między Indiami i Pakistanem

W 1957 r. Pakistan odłączył się od Indii uzyskując niepodległość. Od tego czasu stosunki między krajami nie są przyjazne, co powoduje utrudnienia w handlu m.in.warzywami.

Według danych Pakistańskiego Biura Statystycznego z lat 2016–2017 aż 84% importowanych pomidorów trafia do Pakistanu z Indii, natomiast 16% z Afganistanu. Pomidory z indyjskiego regionu Madya Pradesh zaspokajają znaczną część potrzeb rynku pakistańskiego. Największym popytem cieszą się pomidory z Pendżabu i pakistańskiego Sindhi. Jednak z powodu ataków terrorystycznych pakistańskich fundamentalistów, które rozpoczęły się w 2016 r., indyjski rząd odmówił eksportu pomidorów do Pakistanu. W odpowiedzi na tę deklarację rząd w Islamabadzie zaprzestał wydawania pozwoleń na sprowadzanie z Indii niektórych produktów rolniczych – w tym pomidorów. To spowodowało, że indyjski eksport się załamał. Jego wartość według danych indyjskiego ministerstwa handlu spadła z 368 tys. rupii indyjskich w sezonie 2016/2017 do 10 tys. rupii indyjskich w sezonie 2018/2019 (rysunek 2 i 3).

Rysunek 2. Eksport pomidorów z Indii do Pakistanu (wartość eksportu podana w rupee lakh – 1 rupee lakh to 100 tys. rupii indyjskich)

Źródło: Ministerstwo Handlu, Indie

Rysunek 3. Zmienność cen pomidorów w Pakistanie

Źródło: Pakistańskie Biuro Statystyczne

Tekst i zdjęcia;

Raghavendra Prasad

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

artykuł pochodzi z czasopisma Szklarnie Tunele Osłony 4/2019