Liczba odmian nawozów wapniowych podana w Ustawie o nawozach i nawożeniu wynosi 20 (tabela 1 i 2). Jeżeli do tego doda się produkty oferowane pod różnymi nazwami, to ta grupa nawozów przekroczy liczebnie wszystkie typy nawozów mineralnych razem wziętych. Poza ogromnym zróżnicowaniem formalnym występują również ogromne dysproporcje w cenach środków wapnujących – od kilku złotych za tonę (produkty odpadowe) do kilkuset za wapna granulowane.
Podstawowe nawozy wapniowe produkuje się ze skał wapiennych, które występują w naszym kraju dość powszechnie. Nawozy węglanowe uzyskuje się wskutek rozdrabniania materiału skalnego, a tlenkowe przez wypalanie wapieni, co powoduje powstanie tlenku i wodorotlenku wapnia. Nawozy wapniowe pozyskuje się także jako produkty uboczne w wielu procesach przemysłowych i przetwórczych, w których niezbędnym elementem jest regulacja odczynu. Są one powszechnie wykorzystywane np. w przemyśle cukrowniczym, celulozowym i siarkowym. Mogą one być wprowadzane do obrotu jako nawozy, jeśli spełniają kryteria podane w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 8 września 2010 r. dotyczące:
*dopuszczalnych zawartości kadmu i ołowiu w wapnie nawozowym;
*kryterium minimalnej zawartość CaO;
*maksymalnej zawartości wody w zależności od odmiany i typu wapna;
*w niektórych przypadkach także stężenie chlorków, sodu i siarczków.
Tab. 1. Typy wapna nawozowego bez magnezu
| Typ | Odmiana | Składniki podstawowe i sposób ich otrzymywania | Minimalna zawartość składnika (%CaO) | Inne wymagania |
| Z przerobu skał wapiennych | 01 | tlenek wapnia, przerób skał wapiennych | 80 | odsiew na sicie o wymiarze boku oczek kwadratowych 2 mm, najwyżej 25% |
| 02 | tlenek wapnia, przerób skał wapiennych | 70 | ||
| 03 | tlenek wapnia, przerób skał wapiennych | 60 | ||
| 04 | tlenek i węglan wapnia, przerób skał wapiennych | 50 | odsiew na sicie o boku oczek kwadratowych 2 mm, najwyżej 10%; przesiew przez oczka 0,5 mm, minimum 50% | |
| 05 | węglan wapnia, przerób skał wapiennych | 40 | ||
| Z produkcji ubocznej | 06 | tlenek wapnia, węglan wapnia, krzemiany wapnia, wapno posodowe suche, defekacyjne, pokarbidowe; | 35 | zawartość wody maksymalnie 10%, zawartość chlorków poniżej 2,5% |
| 07 | węglan wapnia, wapno pocelulozowe, wapno posiarkowe, wapno dekarbonizacyjne, wapno defekacyjne, wapno pokarbidowe, wapno podosodwe podsuszone, wapno pogaszalnicze, podsuszone | 30 | zawartość wody maksymalnie 30%, zawartość chlorków poniżej 3,5% lub siarczków 1,5% | |
| 08 | węglan wapnia, wapno defekacyjne, wapno posodowe odsączone, wapno pocelulozowe wilgotne, wapno poneutralizacyjne | 25 | zawartość wody maksymalnie 40%, zawartość chlorków maksymalnie 3 lub 3,5% | |
| 09 | węglan wapnia, wapno defekacyjne mokre, wapno posodowe mokre | 20 | zawartość wody maksymalnie 50%, chlorków maksymalnie 3% | |
| Pochodzenia naturalnego – kopalina | 06a | węglan wapnia, wapno kredowe suche; | 35 | zawartość wody maksymalnie 10%; |
| 07a | węglan wapnia, wapno kredowe podsuszone; | 30 | zawartość wody maksymalnie 30%; | |
| 08a | węglan wapnia, kreda odsączona; | 25 | zawartość wody maksymalnie 40%; | |
| 09a | węglan wapnia, wapno kredowe mokre | 20 | zawartość wody maksymalnie 50% |
Wapna z produkcji ubocznej
Wapno defekacyjne – powstaje w procesie produkcji cukru buraczanego. W zależności od typu wapno defekacyjne może zawierać od 20 do 35% CaO w formie węglanowej oraz szereg związków mineralnych będących składnikami pokarmowymi, w tym: 0,4–0,8% N, 0,9–1,8% P2O5 oraz 0,1–0,25% K2O, plus dodatkowo mikroskładniki. Niestety mogą w nim występować również cysty mątwika buraczanego – groźnego nicienia.
Wapno pokarbidowe powstaje jako produkt uboczny w procesie produkcji acetylenu. Produkt ten zawiera ok. 30–35% CaO w formie wodorotlenku wapnia.
Wapno pocelulozowe powstaje jako produkt uboczny w produkcji papieru. Zawiera do 40% CaO w formie węglanowej. Pocelulozowe wapno nawozowe, aby mogło być stosowane w rolnictwie, nie może zawierać więcej niż 3,5% chlorków i 1,5% siarczków. Należy zachować ostrożność przy wapnowaniu gleb przeznaczonych pod rośliny wrażliwe na chlorki.
Wapno posodowe otrzymywane jest w procesie produkcji sody spożywczej. W zależności od typu może zawierać od 20 do 35% CaO w formie węglanu wapnia. Wapno to, aby mogło być stosowane w rolnictwie, musi spełniać wymagania co do maksymalnej zawartości chlorków dla wapna posodowego suchego, najwyżej – 2,5%, wapno posodowe odsączone i podsuszone – 3%. Sód w nim zawarty może być problemem dla roślin sadowniczych i ozdobnych.
Wapno posiarkowe jest produktem ubocznym po flotacji siarki i zawiera ok. 30% CaO w formie węglanowej i może zawierać maksymalnie 1,5% siarczków.
Uwaga na metale ciężkie
Związki wapnia są również powszechnie wykorzystywane w wielu gałęziach przemysłu. Często po procesie produkcji nie są przydatne do procesów technologicznych, ale z powodzeniem można je stosować do odkwaszania gleb i podłoży – odmiany 06–09. Mając na uwadze, że tego rodzaju nawozy pochodzą z różnych źródeł przemysłu mogą w nich występować różne zanieczyszczenia, np. metale ciężkie. Z tego powodu materiały odpadowe stosowane do celów nawozowych muszą spełniać wymagania prawne zawarte w rozporządzeniu MRiRW (Dz.U.2008r. Nr 119 poz. 765) zgodnie z którym maksymalne dopuszczalne zawartości metali ciężkich wynoszą odpowiednio:
*w wapnie nawozowym: kadm – 8 mg, ołów – 200 mg w przeliczeniu na 1 kg tlenku wapnia (CaO);
*w wapnie nawozowym zawierającym magnez: kadm – 115 mg, ołów – 600 mg w przeliczeniu na 1 kg sumy CaO + MgO;
*w pozostałych nawozach mineralnych: arsen – 50 mg, kadm – 50 mg, ołów – 140 mg, rtęć – 2 mg w przeliczeniu na 1 kg suchej masy nawozu.
Tab. 2. Typy wapna nawozowego zawierającego magnez
| Typ | Odmiana | Składniki podstawowe i sposób ich otrzymywania | Minimalna zawartość składników (%) | |
| MgO+CaO | w tym MgO | |||
| Tlenkowe | 01 | tlenek wapnia i magnezu oraz węglan wapnia i magnezu, prażenie, mielenie, odsiewanie | 75 | 25 |
| 02 | 60 | 20 | ||
|
Węglanowe |
03 | węglan wapnia i magnezu, lub węglan wapnia i magnezu z tlenkami wapnia i magnezu, mielenie i odsiewanie skał wapniowo-magnezowych, lub mieszanie skał wapniowo-magnezowych z prażonymi skałami wapniowymi i magnezowymi | 50 | 15 |
| 04 | 50 | 8 | ||
| 05 | 45 | 15 | ||
| 06 | 45 | 8 | ||
| 07 | 40 | 8 | ||
Jak wybrać nawóz do odkwaszania?
Podstawowym kryterium wyboru jest rodzaj związku chemicznego występujący w nawozie. Nawozy tlenkowe i wodorotlenkowe stosuje się tylko na gleby średnie i ciężkie. Na glebach lekkich można stosować wyłącznie nawozy węglanowe. Nawozy węglanowe i węglanowo-tlenkowe mogą być również stosowane z powodzeniem na glebach średnich i ciężkich, nawet na krótko przed siewem/sadzeniem, a w wyjątkowych sytuacjach pogłównie (zazwyczaj formy granulowane lub pyliste w uprawach wieloletnich podczas spoczynku roślin).
Poza tymi oczywistymi kryteriami należy wziąć pod uwagę inne cechy jakościowe wpływające na efektywność wapnowania. Powinno się wybierać nawozy jak najbardziej skoncentrowane, czyli o wysokiej zawartości CaO. Tytułem przypomnienia dla wszystkich nawozów do odkwaszania ich wartość nawozową wyraża się w procentach CaO, nawet gdy nawóz zawiera tylko węglan magnezu. Robi się tak dlatego, żeby można było korzystać z tabel dotyczących potrzeb wapnowania i łatwo obliczać dawki oraz porównać różne produkty. Wiele nawozów węglanowych będących kopalinami może zawierać dodatki nieistotne z punktu widzenia potrzeb wapnowania. Może to być piasek, glina, ił lub inne minerały. Tworzą one masę nawozu, ale nie działają odkwaszająco. Ich obecność wpływa na koszty transportu.
Poza procentową zawartością tlenku wapnia należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną cechę nawozów jaką jest ich reaktywność. Jest to informacja mówiąca w jakim stopniu związek odkwaszający zawarty w nawozie wykona swoje zadanie, czyli wejdzie w reakcje z wodorem. W przypadku nawozów tlenkowych i wodorotlenkowych jest ona mniej istotna, ponieważ są całkowicie reaktywne. W przypadku nawozów węglanowych reaktywność może być bardzo zróżnicowana i zawierać się w szerokich granicach, od 15–20% dla najsłabszych produktów do praktycznie 100% dla najlepszej jakości nawozów.
dr inż. Piotr Chohura
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Zdjęcia: A. Andrzejewska
Cały artykuł można przeczytać w Warzywa 9/2020
