Nawozami zielonymi są nazywane rośliny uprawiane na przyoranie. Najczęściej przyoruje się rośliny młode, które nie osiągnęły stadium dojrzałości i charakteryzują się względnie wąskim stosunkiem węgla do azotu. W roślinach takich znaczna część azotu i węgla występuje w postaci stosunkowo prostych związków organicznych, które znacznie szybciej ulegają mineralizacji niż zdrewniała biomasa starszych roślin.
Należy podkreślić, że działanie nawozów zielonych jest zdecydowanie szybsze niż słomy czy też obornika i trwa zwykle przez okres 1–2 lat. Rośliny te mogą być uprawiane w plonie głównym lub też znacznie częściej jako międzyplony – poplony letnie lub ozime czy wsiewki poplonowe.
Zalety stosowania nawozów zielonych
Głównym celem stosowania nawozów zielonych jest ochrona środowiska, a w następnej kolejności cele produkcyjne, do których należą: ograniczenie wymywania składników pokarmowych, szczególnie labilnych w środowisku glebowym, takich jak azot czy siarka; produkcja materii organicznej; biologiczny recykling składników mineralnych, które wcześniej uległy wymyciu do głębszych warstw profilu glebowego; ochrona gleb przed erozją oraz biologiczna melioracja podglebia, szczególnie w przypadku roślin o palowym systemie korzeniowym. Jednakże zagrożeniem w przypadku stosowania nawozów zielonych może być zmniejszenie zasobów wodnych niezbędnych dla potrzeb rośliny głównej, w sytuacji gdy rośliny na nawóz zielony uprawiane są w roku poprzednim w rejonach o częstych wiosennych suszach.
Jak wykorzystać nawozy zielone
Wyprodukowaną biomasę roślin uprawianych jako nawozy zielone można w całości przeznaczyć na przyoranie na danym polu, bądź też części nadziemne wykorzystać na paszę czy też do nawożenia innego pola, a do przyorania przeznaczyć resztki pozbiorowe. Z ekonomicznego punktu widzenia bardziej opłacalne jest skarmianie przez zwierzęta części nadziemnych roślin, a przyorywanie jedynie resztek pożniwnych. Wynika to z faktu, że do obornika dostaje się z paszy od 70 do 80% azotu, fosforu, wapnia i magnezu w przypadku krów dojnych i młodzieży oraz ok. 95% w przypadku dorosłych zwierząt roboczych. Uprawa roślin w całości przeznaczonych na przyoranie jest uzasadniona jedynie w przypadku gospodarstw bezobornikowych oraz na glebach lekkich, które są mało zasobne w substancję organiczną. Z kolei przyorywanie części nadziemnych roślin zielonych, które są przywiezione z innego pola stosuje się rzadko. Takie działania mogą mieć miejsce lokalnie na małych powierzchniach.
Jakie rośliny nadają się na nawozy zielone
Najczęściej na nawozy zielone uprawiane są rośliny bobowate, które mają dużą przewagę nad innymi roślinami, gdyż przyczyniają się do istotnego wzbogacenia gleby w azot, dzięki symbiozie z bakteriami typu Rhizobium, które wiążą azot z powietrza atmosferycznego. Na nawozy zielone spośród roślin bobowatych najczęściej uprawiane są: łubin i seradela, zarówno w plonie głównym, jak i w międzyplonach, a także facelia, esparceta, nostrzyk biały i inkarnatka. Również uprawia się mieszankę ozimą – wykę kosmatą z żytem. Dobór odpowiednich gatunków roślin na nawozy zielone zależy przede wszystkim od rodzaju gleby. Na glebach lekkich i kwaśnych uprawia się zazwyczaj łubin żółty i seradelę, zaś na glebach cięższych i mniej kwaśnych – peluszkę, wykę, lędźwian i inne.
Rośliny bobowate przyczyniają się do przemieszczania składników pokarmowych z głębszych warstw gleby do poziomów akumulacyjnych. Dotyczy to nie tylko form aktywnych i ruchomych pierwiastków, ale również form trudno rozpuszczalnych, zapasowych, z których rośliny bobowate mają wyjątkową zdolność do pobierania składników pokarmowych. Rośliny bobowate najczęściej korzenią się głęboko, co umożliwia im uzyskanie dużej biomasy, a także dobre wykorzystanie składników pokarmowych znajdujących się w głębszych warstwach gleby. Tak więc stosowanie nawozów zielonych wpływa na przyspieszenie cykli biogeochemicznych pierwiastków, gdyż składniki mineralne pobrane przez rośliny z głębszych warstw gleby zakumulowane w częściach nadziemnych i licznych korzeniach, przechodzą do warstwy ornej, przyczyniając się tym samym do użyźnienia gleby. Wiąże się to nie tylko ze zwiększeniem zasobności warstwy ornej w składniki pokarmowe, ale również z poprawą właściwości fizycznych, fizykochemicznych i biologicznych gleb. Na przykład kanaliki pozostające po korzeniach roślin bobowatych umożliwiają łatwiejsze przedostawanie się korzeni roślin następczych w głębsze warstwy profilu glebowego, a tym samym łatwiejsze pobieranie wody i składników mineralnych.
Znaczenie międzyplonów
Międzyplony to rośliny, które są uprawiane po zbiorze plonu głównego, a zbierane przed siewem następnej rośliny. Rośliny uprawiane w międzyplonach, w odróżnieniu od plonu głównego, rozwijają się w krótszym czasie, co uniemożliwia im przejście pełnego cyklu rozwojowego. Stąd też jako międzyplony wykorzystywane są rośliny o krótkim okresie wegetacji, które użytkowane są w okresie rozwoju wegetatywnego, bądź też w początkowym okresie rozwoju generatywnego jako pasza lub nawóz zielony.
Międzyplony ozime
Międzyplony ozime siane w końcu lata lub wczesną wiosną, a użytkowane wiosną następnego roku, różnią się od międzyplonu ścierniskowego oraz wsiewki śródplonowej tym, że po ich zbiorze następuje plon wtórny, a nie plon główny. W międzyplonach ozimych można uprawiać w siewie czystym lub w mieszankach następujące gatunki roślin: ze zbóż – żyto ozime i pszenicę ozimą, z roślin bobowatych – wykę kosmatą (ozimą) oraz koniczynę krwistoczerwoną (inkarnatkę), z roślin oleistych – rzepik ozimy oraz mieszańce rzepikopodobne, a także rzepak ozimy, a z roślin pastewnych – życicę trwałą, życicę wielokwiatową, życicę westerwoldzką i rajgras wyniosły.
Rola międzyplonów
Korzystne działanie stosowania międzyplonów związane jest z ich wpływem na zmniejszenie erozji gleb oraz na przeciwdziałanie pogarszaniu się ich właściwości fizykochemicznych. Dodatkowo obecność niektórych międzyplonów w zmianowaniu wpływa na ograniczenie stopnia zagrożenia szkodnikami i chorobami roślin uprawnych. Poza tym ujemny wpływ gnojowicy na strukturę gleby może być zminimalizowany dzięki łącznemu stosowaniu jej z siewem międzyplonu. Istotnym czynnikiem biologicznym warunkującym przede wszystkim wierność plonowania roślin w międzyplonach jest ich uprawa w mieszankach. Stosowanie mieszanek zamiast upraw jednogatunkowych wpływa na zmniejszenie ryzyka uprawy, co ma szczególne znaczenie w międzyplonach ścierniskowych oraz wsiewkach śródplonowych i niekiedy w międzyplonach ozimych.
Wsiewki poplonowe
Rośliny uprawiane jako wsiewka poplonowa (śródplonowa) są wsiewane w łan rośliny będącej plonem głównym i zbierane jesienią tego samego roku. Wartość wsiewek śródplonowych jest wysoka, przeciętnie równa ok. 2/3 wartości nawozowej 30 t obornika bydlęcego zastosowanego na powierzchnię 1 hektara. Wykazano, że przyoranie wsiewki daje zdecydowanie lepszy efekt nawozowy niż wniesienie obornika.
Rośliny, które są uprawiane w plonie głównym przyoruje się w momencie uzyskania maksymalnego plonu zielonej masy, natomiast wsiewki i poplony ścierniskowe w okresie późnej jesieni. Poplony ozime zbierane są lub przyorywane w pierwszej połowie maja, w terminie, który umożliwia uprawę roślin w plonie wtórnym.
Wartość nawozowa nawozów zielonych
Wartość nawozowa nawozów zielonych uzależniona jest od plonu roślin, jak również od zawartości składników pokarmowych, która z kolei zależy od gatunku i stadium rozwojowego danej rośliny. Masa nadziemna roślin bobowatych na powierzchni 1 ha najczęściej zawiera: 120–180 kg N, 30–40 kg P2O5 oraz 90–160 kg K2O. Dla przykładu, w łubinie żółtym zawartość azotu w plonie roślin (11,6 t s.m.) wynosi 250 kg, fosforu – 20,2 kg, a potasu 148 kg. W przypadku seradeli przy plonie 10,3 t s.m. zawartości te kształtują się następująco: azot – 217 kg, fosfor – 24 kg i potas – 203 kg. Przyorane resztki pożniwne, bez części nadziemnych, mają również duże znaczenie nawozowe, zwłaszcza gdy są to resztki pożniwne roślin bobowatych. W resztkach pożniwnych tych roślin znajduje się 28–29% azotu, 27–32% fosforu oraz 5–12% potasu w stosunku do zawartości tych pierwiastków w całej roślinie.
Szybkość rozkładu biomasy nawozów zielonych zależy zarówno od kategorii agronomicznej gleby, jak również od fazy rozwojowej roślin. Korzystniejsze na nawozy zielone są rośliny młode, które znacznie szybciej ulegają rozkładowi niż starsze, zawierające większe ilości celulozy, hemicelulozy czy ligniny. Po przyoraniu roślin znacznie szybciej rozkładają się w glebie części nadziemne w porównaniu do korzeni, które zawierają więcej substancji podlegających wolniejszej mineralizacji.
Autor: dr hab. Marzena S. Brodowska, prof. UP w Lublinie
współpraca Plantpress
Artykuł pochodzi z archiwalnego wydania czasopisma “Warzywa” 8/2021.
Czy masz prenumeratę czasopisma “Warzywa”? Chcesz zostać prenumeratorem? W naszym sklepie Plantpress zamówisz prenumeratę: www.plantpress.pl
