Uprawę czosnku śmiało można nazwać wymagającą – dotyczy to zarówno nakładów finansowych, jak i pracy. Jednak ostatnie lata pokazały, że można na nim dobrze zarobić, szczególnie przy słabej koniunkturze na pozostałe warzywa, bo popyt na polski czosnek stale rośnie.
Czosnek występuje dziko na całej półkuli północnej, głównie w strefie klimatu umiarkowanego. W warunkach krótkiego dnia wytwarza liście, natomiast wraz z wydłużaniem się dnia tworzy podziemną „główkę” składającą się z „ząbków”. Dawniej w naszym kraju uprawiano regionalne typy czosnku, różniące się przede wszystkim terminem sadzenia – jesienne i wiosenne. Tylko w kilku rejonach Polski prowadzono produkcję towarową, choć z uwagi na niskie wymagania termiczne udaje się ona na niemal całym obszarze kraju. Czosnek nie dość, że jest wytrzymały na niską temperaturę i może zimować w gruncie, to potrzebuje jej do wytworzenia główek. Dlatego też ząbki czosnku wiosennego powinny być w zimie poddane działaniu temperatury 0–10°C przez ok. 2 miesiące.
Od uprawy ekstensywnej do produkcji towarowej
Czosnek importowany do Polski z Chin, Egiptu, Hiszpanii, Francji czy Włoch jest zazwyczaj traktowany preparatami przedłużającymi jego trwałość. Dlatego krajowi przetwórcy i konsumenci poszukują towaru pochodzącego od polskich producentów. Dotychczas uprawa tego warzywa wymagała dużych nakładów pracy ręcznej z powodu braku specjalistycznych maszyn. Wraz ze wzrostem areału plantacji czosnku w gospodarstwach zaczęły pojawiać się proste maszyny własnej konstrukcji lub profesjonalne urządzenia krajowe i sprowadzane z zagranicy, które zastępują pracę ręczną przy rozdzielaniu główek na ząbki, sadzeniu ich w pole czy zbiorze. Ze względu na duże zapotrzebowanie krajowego rynku, uprawa czosnku wyszła poza tradycyjne rejony uprawy i objęła całą Polskę, choć warto pamiętać, że w latach o mroźniej, bezśnieżnej zimie, na glebach ciężkich i zlewnych istnieje ryzyko wymarznięcia plantacji.
Czosnek może być sadzony jesienią – z takiej uprawy plon uzyskuje się pod koniec czerwca lub na początku lipca (zależnie od odmiany), oraz wiosną – wówczas zbierany jest on pod koniec lipca.
Wysokie wymagania stanowiskowe
Czosnek wymaga gleby żyznej, bogatej w próchnice (2. lub 3. rok po oborniku lub nawozach organicznych, np. rozdrobnionej słomie czy nawozach zielonych), gliniasto-piaszczystej lub czarnoziemów, zasobnej w wodę ale przepuszczalnej, o odczynie zbliżonym do obojętnego (pH 6,5–7,0), na której przez ostatnie 5 lat nie uprawiano roślin cebulowych. W zmianowaniu należy również unikać roślin żywicielskich dla niszczyka zjadliwego oraz grzybów z rodzaju Fusarium. Zabiegiem, który należy wykonać przed uprawą, jest głęboszowanie mające na celu zwiększenie przepuszczalności gleby przez likwidację podeszwy podłużnej. Na 2–3 tygodni przed jesiennym sadzeniem ząbków wykonuje się orkę na głębokość ok. 25 cm, następnie bronuje pole i wysiewa nawozy mineralne w ilości: 25 kg N/ha, 100–120 kg P/ha, 200–250 kg K/ha (w formie siarczanowej). Oczywiście zasobność gleby w te pierwiastki może być różna, dlatego przed nawożeniem warto wykonać analizę ogrodniczą i w oparciu o nią ustalić dawki nawozów. Po wysiewie nawozów trzeba dokładnie uprawić glebę, aby wyeliminować grudy, które utrudniają sadzenie ząbków. Drugą dawkę azotu oraz mikroskładniki dostarcza się wiosną.
Zakładanie uprawy
Do sadzenia najlepiej używać materiału kwalifikowanego. Rozdzielanie główek (tzw. rozząbkowanie) należy przeprowadzać delikatnie, aby nie uszkodzić łusek okrywających. Do sadzenia przeznacza się ząbki duże i średnie, gdyż tylko z nich uzyskuje się wysoki plon handlowy. Przed sadzeniem warto zaprawić ząbki mocząc je w roztworze Zaprawy Nasiennej T 75 DS, a następnie lekko je przesuszyć. Termin sadzenia czosnku jesiennego przypada od końca września do końca października. Należy go dobrać tak, aby ząbki zdążyły się ukorzenić, nie mogą się jednak nadmiernie rozwinąć, aby nie przemarzły. Do uprawy ozimej stosuje się najczęściej polskie odmiany czosnku, m.in.: Arkus, Harnaś i Ornak. Rozstawa rzędów zwykle wynosi 40–45 cm, a ząbki w rzędzie umieszcza się w odstępach co 15–20 cm. Głębokość sadzenia powinna wynosić 5 cm, jeśli plantacja nie będzie ściółkowana oraz 2,5–3 cm w przypadku zastosowania ściółki. Na obsadzenie 1 ha potrzeba 600–1200 kg materiału nasadzeniowego, w zależności od wielkości ząbków. Po sadzeniu glebę należy opryskać herbicydami zgodnie z programem ochrony. Ściółkę powinno się rozłożyć po wystąpieniu pierwszych większych przymrozków. Okrywanie plantacji słomą, innymi materiałami organicznymi lub włókniną zabezpiecza rośliny przed przemarzaniem zimą. W celu przyspieszenia uprawy (na zbiór w maju) plantację należy przykryć agrowłókniną, która zwiększy tempo wegetacji roślin. Okrycie zakłada się bardzo wcześnie wiosną i utrzymuje na roślinach do końca kwietnia. Z racji niewielkiej masy, tkanina nie powoduje zniekształcenia liści czosnku.
W przypadku uprawy czosnku wiosennego przygotowanie pola również należy rozpocząć jesienią. Orkę, nawożenie i uprawki wykonuje się w analogiczny sposób jak w przypadku czosnku ozimego, wiosną tylko bronując pole. Na tak przygotowanym stanowisku czosnek jary należy sadzić możliwie jak najwcześniej, tj. przed 5 kwietnia aby w warunkach krótkiego dnia rośliny mogły wytworzyć jak największą masę liści, co wpłynie na wielkość plonu. Do odmian czosnku jarego naeżą Jankiel i Jarus.
Nawożenie uzupełniające
Ściółki na plantacji czosnku jesiennego nie usuwa się po przezimowaniu, gdyż zabezpiecza ona glebę przed nadmiernym parowaniem i ogranicza zachwaszczenie, a do momentu zbioru ulega rozłożeniu i nie utrudnia wykopywania główek. Rośliny czosnku nie mogą odczuwać „głodu” azotu. Dlatego pierwszą pogłówną dawkę nawozów azotowych stosuje się wiosną jak najwcześniej (tuż po rozpoczęciu wegetacji), natomiast drugą i trzecią dawkę odpowiednio pod koniec kwietnia oraz pod koniec maja. Łączna ilość zastosowanego na 1 ha azotu nie powinna przekraczać 120 kg. Należy także pamiętać, że przy ściółkowaniu plantacji materią organiczną trzeba zwiększyć nawożenie tym pierwiastkiem, ponieważ ściółka absorbuje część dostarczanego azotu. Czosnek bardzo dobrze reaguje na dokarmianie dolistne nawozami zawierającymi mikroelementy, przeznaczonymi dla warzyw cebulowych. Zabieg ten w formie oprysku należy wykonać wieczorem.
Prowadzenie uprawy
Pielęgnacja plantacji czosnku obejmuje spulchnianie gleby, szczególnie zwięzłej, aby nie doszło do jej zaskorupienia. W efekcie tego zabiegu ułatwiona zostaje ponadto wymiana gazowa i przewietrzanie systemu korzeniowego. Trzeba jednak pamiętać, że każde wzruszanie gleby skraca bądź całkowicie niweluje działanie herbicydów – w ten sposób niszczy się bowiem film herbicydowy na jej powierzchni. Czosnek jest rośliną wrażliwą na brak wody i dlatego podczas suszy powinno się nawadniać plantację. Najlepszym sposobem jest zastosowanie nawadniania kroplowego. Dzięki temu ogranicza się występowanie chorób, na co narażone są rośliny w przypadku deszczowania. Jeżeli jednak możliwe jest wyłącznie deszczowanie, należy je przeprowadzać rano, aby rośliny jak najszybciej wyschły. Dobre zaopatrzenie plantacji w wodę w okresie tworzenia główek wpływa na lepsze wykorzystanie składników pokarmowych z gleby i zwiększenie masy ząbków. Wiosną chwasty należy niszczyć herbicydami wg. aktualnych zaleceń.
Największe zagrożenie dla roślin czosnku stanowią odglebowe choroby grzybowe, których szczególne nasilenie występuje w latach ciepłych i wilgotnych. W przypadku porażenia przez grzyb Sclerotium cepivorum sprawcę białej zgnilizny cebuli, liście czosnku żółkną i więdną, korzenie zanikają, a na główce pojawia się biały nalot grzybni. Zgnilizna szyjki (wywoływana przez grzyby z rodzaju Botrytis) objawia się zahamowaniem wzrostu i stopniowym zamieraniem roślin a główki w czasie przechowywania murszeją. Fuzarioza jest natomiast przyczyną żółknięcia liści i więdnięcia całych roślin czosnku, spowodowanego zniszczeniem systemu korzeniowego. Chorobom tym można przeciwdziałać przez używanie kwalifikowanego, zdrowego, odkażonego materiału nasadzeniowego, prawidłowe zmianowanie oraz usuwanie z plantacji roślin porażonych. Niestety w uprawie tego gatunku nie ma obecnie zarejestrowanych wielu fungicydów. Innym niebezpieczeństwem dla roślin czosnku, jest bakterioza, choroba rozpowszechniana przez takie szkodniki jak błotniszka czosnkówka i nicienie. Jej występowaniu sprzyjają ulewne deszcze i wysoka temperatura. Objawem choroby jest wodniste, śluzowate gnicie pojedynczych łusek oraz żółte zabarwienie gnijących ząbków. Ze szkodników największe znaczenie gospodarcze ma m.in. błotniszka czosnkówka, która pojawia się na plantacji czosnku wczesną wiosną. Jej larwy żerują uszkadzając liście, co może doprowadzić do całkowitego zamierania roślin. Niestety w aktualnym programie ochrony brak środków do jej zwalczania. Podczas ciepłej pogody na liściach mogą występować drobne, srebrzyste plamki w których obrębie widoczne są czarne drobne grudki. Przy dużym nasileniu liście żółkną i mogą zasychać. Jest to efekt żerowania wciornastków, a czarne grudki – odchody tego szkodnika świadczą o aktywności owadów. Niszczyk zjadliwy to nicień, który uszkadza piętkę i korzenie czosnku czym powoduje zahamowanie wzrostu i zamieranie roślin. Z powodu braku możliwości chemicznej walki z tym szkodnikiem należy prowadzić działania zapobiegawcze, z których najważniejsze to przestrzeganie przerwy w uprawie czosnku i innych roślin żywicielskich (owsa, pietruszki, selera, bobu, ziemniaka) na tym samym stanowisku przez 8 lat oraz używanie do produkcji kwalifikowanego materiału nasadzeniowego.
Ogławianie i zbiór czosnku
Bardzo ważnym zabiegiem pielęgnacyjnym jest ogławianie czosnku. Odmiany strzałkujące wypuszczają pęd kwiatostanowy, który należy jak najszybciej usunąć, gdyż pozostawienie go może powodować zmniejszenie plonów o ok. 25%. Czosnek można zbierać stopniowo, rozpoczynając od fazy zielonych roślin ze słabo wykształconymi ząbkami (sprzedaż w pęczkach jako nowalijka), a kończąc na pełnej dojrzałości roślin z wykształconymi ząbkami.
Termin ostatecznego zbioru należy ustalić dokładnie na podstawie obserwacji, gdyż zbyt długie przetrzymywanie roślin w polu powoduje obumieranie łusek pokrywających ząbki i rozpad główek. Z powodu pękania łusek na główkach zebrany materiał ma niewielką wartość handlową i może być przeznaczony tylko do przemysłu. Ostatecznym terminem zbioru jest moment, gdy na roślinie pozostało 3–5 zielonych liści, a w przypadku odmian bezstrzałkowych i czosnku wiosennego wówczas, gdy 50% roślin się pokłada.
Zbiór przeprowadzamy bardzo ostrożnie, aby nie uszkadzać główek. Należy zwracać uwagę na to aby nie obijać ząbków w trakcie przenoszenia, gdyż następstwem takich uszkodzeń może być gnicie. Po wykopaniu główki powinno się jak najszybciej dosuszyć w przewiewnym i zacienionym miejscu. Czyszczenie suchych łusek przeprowadza się dopiero po dosuszeniu. Produkt handlowy przygotowuje się zgodnie z zapotrzebowaniem i wymaganiami odbiorcy. Plon odmian ozimych może sięgać 10 t/ha a jarych 5 t/ha.
Opłacalność produkcji
Produkcja czosnku w Polsce, pomimo, że jest narażona na wiele zagrożeń związanych z przebiegiem pogody (przezimowanie plantacji oraz dalsza wegetacja roślin uzależniona od braku lub nadmiaru opadów), jest w dalszym ciągu opłacalna. Producenci nie musza się obawiać braku zbytu, gdyż rodzima produkcja pokrywa tylko około 30% zapotrzebowania rynku krajowego.
Zmienia się powoli sposób handlu polskim czosnkiem. W związku z postępującą mechanizacją uprawy zaczęto zakładać coraz większe plantacje sięgające kilku a nawet kilkunastu hektarów, tworzą się związki producentów czosnku, które współpracują z sieciami handlowymi. Dodatkowym plusem jest mniejszy import w roku bieżącym co powoduje wyraźnie lepszy efekt finansowy produkcji czosnku nad innymi warzywami.
Łukasz Knafel
Polanowice
artykuł pochodzi z archiwalnego wydania miesięcznika Warzywa
