Fasola uprawiana na nasiona, należy w Polsce do roślin o dużym znaczeniu gospodarczym. Od lat wykorzystywana jest nie tylko do bezpośredniego spożycia, lecz także w przetwórstwie do produkcji konserw, mrożonek oraz dań gotowych. Przed rozpoczęciem uprawy tego warzywa warto przypomnieć sobie jego wymagania klimatyczno-glebowe.
Fasola jako roślina strączkowa jest bardzo dobrym przedplonem, pozostawia stanowisko wzbogacone w substancję organiczną i składniki mineralne, a zwłaszcza w azot oraz wolne od chwastów. Gleba po uprawie fasoli się ma dobrą strukturę i odznacza się dużą aktywnością drobnoustrojów glebowych.
Wymagania klimatyczne
Fasola jest rośliną ciepłolubną, nasiona kiełkują dopiero w temperaturze 10ºC. Wzrost i rozwój przebiega prawidłowo w zakresie temperatury od 18 do 25ºC, natomiast optimum termiczne wynosi 23ºC. Temperatura poniżej 15ºC, i powyżej 30ºC jest niekorzystna dla roślin, gdyż wpływa na: ograniczenie kwitnienia, opadanie kwiatów, słabe zawiązywanie strąków oraz zmniejszenie plonowania. W uprawie na suche nasiona wykorzystywane są dwa gatunki fasoli: fasola zwykła (Phaseolus vulgaris) oraz fasola wielokwiatowa (Phaseolus coccineus), które różnią się wymaganiami termicznymi. Fasola wielkokwiatowa wykazuje nieznacznie mniejszą wrażliwość na niską temperaturę w porównaniu z fasolą zwykłą, dlatego wysiewa się ją o kilka dni wcześniej.
Wymagania wodne fasoli są umiarkowane, większym zapotrzebowaniem na wodę odznacza się fasola wielokwiatowa. Okresy największego zapotrzebowanie na wodę to: faza pęcznienia i kiełkowania nasion oraz faza kwitnienia i zawiązywania strąków. Potrzeby wodne roślin fasoli wielokwiatowej zależą od właściwości uprawianych odmian – największe są u odmiany tycznej Piękny Jaś.
Rejonizacja upraw
Fasola na suche nasiona odznacza się długim okresem wegetacji, który wynosi 90-140 dni w zależności od odmiany, z tego powodu uprawy są zrejonizowane. Najodpowiedniejsze do produkcji fasoli na nasiona są rejony, w których średnia temperatura czerwca wynosi 16,5ºC, lipca – 18ºC, a sierpnia – 17ºC, natomiast długość okresu bezprzymrozkowego wynosi minimum 140 dni. Rejony odznaczające się dużymi opadami w sierpniu (powyżej 90 mm) i we wrześniu nie są odpowiednie do uprawy fasoli. Dojrzewanie i dosychanie strąków w warunkach wysokiej wilgotności jest utrudnione, a dodatkowo wzrasta również porażenie roślin i strąków przez czynniki patogeniczne. Najbardziej przydatne do uprawy fasoli na nasiona są następujące rejony:
*rejon południowej Lubelszczyzny; okolice Rzeszowa, Jarosławia i Przemyśla;
*rejon poznańsko-pomorsko-łódzki;
*rejon centralny – środkowej Polski;
*rejon krakowski – okolice Tarnowa, Dąbrowy Tarnowskiej oraz Bochni.
Wymagania glebowe
Fasola ma stosunkowo niewielkie wymagania glebowe, może być uprawiana na wszystkich typach gleb ciepłych, próchnicznych, szybko nagrzewających się o dobrych stosunkach wodno-powietrznych. Do uprawy fasoli nie nadają się gleby kwaśne, zlewne, zaskorupiające się oraz o wysokim poziomie wody gruntowej.
Fasola na nasiona może być uprawiana po różnych warzywach np. kapustnych, cebulowych, pomidorze, ogórku czy roślinach rolniczych – okopowych i zbożach. Najlepiej jeśli uprawę zaplanuje się w drugim lub trzecim roku po oborniku. Fasola wielokwiatowa ma większe wymagania pod względem nawożenia organicznego niż fasola zwykła, dlatego dobrze jest zastosować obornik w ilości około 30 t/ha jesienią w roku poprzedzającym uprawę.
Nawożenie mineralne powinno być oparte na wynikach analizy chemicznej gleby. Optymalna dla fasoli zasobność w makroskładniki wynosi w mg/dm3 gleby: 60-80 P, 125-175 K, 50-70 Mg, 1000-2000 Ca. Jeśli w glebie jest więcej niż 30 mg/dm3 azotu mineralnego (NO3 + NH4), nawożenie azotem jest zbędne. W nawożeniu potasem należy zastosować siarczan potasu, gdyż fasola niekorzystnie reaguje na formy chlorkowe. Jeżeli pH gleby jest niższe od 6,0, to jesienią stosuje się wapnowanie, tj. około 1 t/ha tlenku wapnia (CaO) na glebach ciężkich lub 2 t/ha węglanu wapnia (CaCO3) na glebach lekkich.
W uprawie fasoli konieczna jest głęboka orka przedzimowa. Uprawki wiosenne mają na celu zabezpieczenie gleby przed utratą wilgoci oraz niszczenie chwastów. Gleba powinna być bardzo starannie przygotowana. W tym celu wykonuje się kultywatorowanie, bronowanie, a przed siewem również spulchnia się glebę za pomocą glebogryzarki. Fasola zwykła, która charakteryzuje się epigeicznym (nadziemnym) sposobem kiełkowania nasion powinna mieć szczególnie starannie przygotowaną glebę na stanowisku.
Odmiany
W Polsce w uprawie na suche nasiona popularniejsza jest fasola zwykła. Masa 1000 nasion fasoli tego gatunku wynosi od 420 do 770 g. Natomiast fasola wielokwiatowa odznacza się bardzo dużymi nasionami, masa 1000 nasion wynosi od 900-1600 g (odmiany karłowe i biczykowe – tzw. półpienne) do 1800-2500 g u tycznej odmiany Piękny Jaś. Obecnie na liście odmian wpisanych do krajowego rejestru roślin warzywnych jest 12 odmian fasoli zwykłej: 7 o nasionach białych – Aura, Igołomska, Laponia, Longina, Narew, Raba i Warta, 3 o nasionach czerwonobordowych – Cabernet, Toska, Wawelska i 1 o nasionach czarnych – Nigeria oraz jedna odmiana fasoli szparagowej z możliwością użytkowania na suche nasiona. W rejestrze jest także 7 odmian fasoli wielokwiatowej: 1 karłowa – Eureka, 5 biczykowych – Felicja, Karo, Kontra, Nata, Riposta i 1 tyczna – Piękny Jaś. Nasiona wszystkich odmian fasoli wielokwiatowej są białe.
W skali całego kraju uprawa fasoli tycznej Piękny Jaś ma małe znaczenie, jednak w rejonach położonych nad Sanem (okolice Jarosławia – gminy Gorzyce – wieś Wrzawy, Zaleszany, Radomyśl) oraz w dolinie Dunajca (gminy – Wojnicz, Czchów, Zakliczyn) uprawa tej odmiany ma duże tradycje i jest dość rozpowszechniona, rośliny prowadzone są przy tyczkach leszczynowych lub sosnowych, a także na sznurkach przy konstrukcjach.
Siew nasion
Fasola na suche nasiona jest uprawiana jako plon główny. Termin siewu uzależniony jest od uprawianego gatunku. Nasiona odmian fasoli wielokwiatowej, której rośliny są mniej wrażliwe na niską temperaturę można wysiewać między 1 a 8 maja, niekiedy udaje się nawet wcześniejszy siew nasion odmiany Piękny Jaś, bo już od 25 kwietnia. Fasola zwykła, która uprawiana jest najczęściej, powinna być wysiewana między 8 a 15 maja. Najlepiej wysiewać nasiona, gdy temperatura gleby wynosi około 10ºC. Wschody fasoli przy temperaturze 12-15ºC pojawiają się już po upływie 7-9 dni, a przy długotrwałych chłodach przedłużają się nawet do 3 tygodni.
Nasiona fasoli przed siewem powinny być kompleksowo zaprawione przeciw szkodnikom – śmietce kiełkówce i glebowej, mikroorganizmom glebowym oraz przenoszonym na nasionach, powodującym słabe wschody i zgorzel siewek.
Zaleca się również zaprawianie nasion fasoli preparatem zawierającym bakterie Rhizobium leguminosarum bv. phaseoli, zwłaszcza gdy fasola uprawiana jest na danym polu po raz pierwszy. Zaprawy nasienne należy stosować co najmniej 1 dzień przed szczepieniem bakteriami, a szczepionkę bakteryjną bezpośrednio przed siewem nasion.
Norma siewu na 1 ha zależy od wielkości nasion i wynosi u fasoli zwykłej od 70 do 100 kg (nasiona małe), 100-120 kg (nasiona średniej wielkości) oraz 120-160 kg (nasiona duże). Odległość między rzędami powinna wynosić 45-50 cm, a w rzędzie zaleca się siew nasion co 8-10 cm. Norma siewu odmian fasoli wielokwiatowej wynosi 75-120 kg. Zalecana rozstawa roślin powinna wynosić 50 cm między rzędami i 25-35 cm odległości między roślinami w rzędzie. Większa odległość roślin w rzędzie dotyczy odmian biczykowych – silnie rosnących (np. odmiany Kontra).
Siewnik wielorzędowy (wyposażony w kółka ugniatające za redlicami) z przyrządem wysiewającym do dużych nasion powinien być wykorzystany do siewu fasoli. Siew nasion fasoli wielokwiatowej najlepiej wykonać pneumatycznym siewnikiem punktowym przystosowanym do siewu dużych nasion. Głębokość siewu powinna wynosić 2-3 cm u fasoli zwykłej i około 5 cm u fasoli wielokwiatowej. Głębszy siew nasion na 4-5 cm jest konieczny, gdy do zwalczania chwastów stosuje się herbicydy.
Nasiona tycznej odmiany Piękny Jaś wysiewa się systemem pasowo-rzędowym, w dwóch rzędach odległych co 50-60 cm, w rzędzie odległość między nasionami wynosi około 50 cm, a między pasami 120 cm. Można wysiewać po 2-3 nasion w punkcie przy prowadzeniu roślin na sznurkach podwieszonych do konstrukcji lub po 4-5 i więcej nasion przy uprawie fasoli przy tyczkach.
Zabiegi pielęgnacyjne
Fasola należy do roślin szczególnie wrażliwych na zaskorupienie gleby, zwłaszcza fasola zwykła. Spulchnianie należy przeprowadzać ostrożnie, aby nie uszkodzić korzeni bocznych występujących płytko pod powierzchnią gleby. Największą wrażliwość na zachwaszczenie wykazuje fasola do czasu zakrycia międzyrzędzi przez rośliny, plantacje odchwaszczane są najczęściej 2-, 3-krotnie. Zwalczanie chwastów z wykorzystaniem herbicydów, a także profilaktyczne zabiegi ochrony roślin przeciw szarej pleśni i zgniliźnie twardzikowej oraz strąkowcowi fasolowemu (w początkowym okresie dojrzewania strąków) powinny być prowadzone zgodnie z zaleceniami aktualnego „Programu ochrony warzyw w polu i pod osłonami”.
W uprawie odmiany Piękny Jaś niezbędne jest ustawienie tyczek lub konstrukcji do prowadzenia roślin przy sznurkach, najlepiej bezpośrednio po siewie lub w okresie wschodów. Na dużych plantacjach fasoli wielokwiatowej 0,5-ha i większej konieczne jest umieszczanie uli z pszczołami, powinny być ok. 4 ule na 1 ha plantacji. Fasola wielokwiatowa, w odróżnieniu od fasoli zwykłej, jest gatunkiem obcopylnym. Dobre efekty daje także zapylanie przez trzmiele.
Zbiór
Zbiór nasion fasoli zwykłej następuje, w zależności od odmiany, po około 85-110 dni od siewu, przypada na drugą i trzecią dekadę sierpnia. Natomiast odmiany fasoli wielokwiatowej dojrzewają około dwa tygodnie później od odmian fasoli zwykłej, czyli około połowy września.
Początek dojrzewania strąków odmiany tycznej Piękny Jaś przypada na przełom września i października, a koniec wegetacji roślin wyznacza pierwszy, jesienny przymrozek. Rośliny tej odmiany są ścinane (około połowy września) i pozostawione na tyczkach lub konstrukcjach do dosuszania.
Zbiór odmian fasoli zwykłej przeprowadza się jednorazowo, gdy strąki są suche i liście zaczynają opadać. Przy sprzyjającej pogodzie można bezpośrednio na polu przeprowadzić omłot, nasiona powinny być dosuszone. Można też rośliny zwieźć do wiat, czy innych przewiewnych pomieszczeń. Podczas niekorzystnej, wilgotnej pogody konieczne jest dosuszanie roślin np. na suszarni podłogowej, temperatura strumienia powietrza do suszenia nie powinna przekraczać 30ºC.
Omłot strąków fasoli przeprowadza się na młocarni do zboża, przystosowanej do omłotu roślin strączkowych. Po tym etapie należy oddzielić nasiona małe (niewyrośnięte), z pękniętą łupiną nasienną oraz z plamami. Należy wyeliminować również nasiona z jakimikolwiek objawami porażenia przez choroby lub uszkodzeniami spowodowanymi przez szkodniki. W plonie całkowitym nasion około 10-20% stanowi plon niehandlowy, najczęściej połowę z tego to nasiona z plamami.
Plon handlowy waha się od 1 t do 3 t/ha w zależności od warunków pogodowych i odmiany. Nasiona fasoli przeznaczone do przechowywania i obrotu powinny być dobrze dosuszone – do wilgotności 12%. Nasiona należy przechowywać w suchym i chłodnym pomieszczeniu, w temperaturze 5-10ºC.
prof. dr hab. Helena Łabuda
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
artykuł pochodzi z archiwalnego wydania miesięcznika Warzywa
