Wiosną warunki pogodowe są często dalekie od optymalnych do wzrostu, dlatego rośliny często znajdują się w stanie stresu i są podatniejsze na patogeny. Dodatkowo chłodne noce i poranki oraz długo utrzymująca się wilgoć na roślinach na zewnątrz oraz tworzy dobre warunki do rozwoju infekcji grzybowych i bakteryjnych. We wczesnych etapach wzrostu warzyw warto zatem szczególnie zadbać o ich zdrowotność.
Zgorzel siewek
W czasie produkcji rozsady warzyw ciągle najgroźniejszą chorobą jest zgorzel siewek, która może zaatakować przedwschodowo młode kiełki lub rośliny w czasie wschodów.
Zwykle źródłem choroby jest skażone podłoże, czasem nieodkażone pojemniki lub niezaprawione bądź źle zaprawione nasiona. Gotowe zakupione podłoże powinno być wolne od patogenów, chociaż sporadycznie zdarzają się partie skażone u producenta, zwykle w trakcie obróbki torfu. Niestety częściej do zakażeń dochodzi w gospodarstwach, gdy maszyny, narzędzia, stoły oraz pojemniki mogą być niedostatecznie wysterylizowane. Samo umycie może być niewystarczające, konieczne jest zastosowanie preparatów odkażających przez odpowiednio długi czas ekspozycji. Z podłożem torfowym mogą być przenoszone polifagiczne organizmy grzybopodobne rodzaju Pythium czy Phytophthora, niektóre grzyby powodujące zgorzele siewek – np. groźny dla warzyw kapustnych Olpidium brassicae.
Z ziemią można zawlec groźne zwłaszcza dla siewek grzyby rodzaju Fusarium, Alternaria, Rhizoctonia, Sclerotinia, sprawcę kiły kapusty – pierwotniaka Plasmodiophora brassicace, bakterie chorobotwórcze a także czasem niektóre trwałe wirusy, jak wirus mozaiki pomidora – ToMV. Trzeba również zwrócić uwagę na czystość innych dodatków organicznych do podłoża – czasem włókno kokosowe może być wtórnie skażone groźnymi patogenami.
Czarna zgnilizna warzyw kapustnych
Źródłem niektórych patogenów mogą być nasiona. Z nasionami mogą być przenoszone groźne bakterie jak Xanthomonas campestris pv. campestris, sprawca czarnej zgnilizny warzyw kapustnych. Nie można lekceważyć pierwszych objawów tej choroby w postaci żółknących krawędzi liścieni i liści, nekrozy nerwów, gdyż później objawy są maskowane, a zebrane główki kapusty ulegają dalszej zgniliźnie podczas przechowywania.
Kanciasta plamistość liści ogórka
Również dla ogórka groźnym patogenem bakteryjnym przenoszonym z nasionami jest sprawca kanciastej plamistości ogórka – Pseudomonas syringae pv. lachrymans. Rzadziej źródłem mogą być resztki roślinne w glebie. Porażeniu ulegają liścienie, liście właściwe a w późniejszym okresie owoce. Najczęstszym objawem są wodniste plamki, zwykle w “kątach” nerwów, dlatego przybierają kształt kanciasty. Zniszczona tkanka łatwo wykrusza się, powodując powstanie dziur lub postrzępienie blaszki liściowej. Na porażonych częściach roślin mogą się pojawić się białawe, śluzowate krople wysięków bakteryjnych. glebie. Bakterie rozprzestrzeniają się z wodą, podczas opadów, podlewania, a także podczas prac pielęgnacyjnych wykonywanych wczesnym ranem, gdy na liściach jest jeszcze rosa. Patogen wnika przez zranienia, na liściach przez aparaty szparkowe lub hydatody.
Bakterioza obwódkowa fasoli
Podobny przebieg na fasoli szparagowej lub tycznej ma bakterioza obwódkowa fasoli powodowana przez bakterię Pseudomonas savastanoi pv. phaseolicola. Głównym źródłem są skażone nasiona, rzadziej resztki roślinne w glebie. Już na liścieniach można zauważyć nekrotyczne plamy, patogen osłabia wzrost roślin. Na liściach właściwych, później na strąkach pojawiają się drobne, czerwonobrunatne plamki, które w niższej temperaturze mogą być otoczone żółtawą, jakby tłustą, chlorotyczną obwódką. Podobnie jak u innych bakterioz woda z opadów deszczu czy podczas podlewania szybko rozprzestrzenia bakterie, które wnikają do roślin przez aparaty szparkowe lub wodne a także przez zranienia. Przy bakteriozach lepiej zapobiegać niż leczyć. Bardzo istotna ma jakość materiału siewnego, najlepiej używać odmiany tolerancyjne na dane patogeny. Nasiona można odkażać termicznie, do późniejszej ochrony stosuje się preparaty miedziowe lub biologiczne jak Serenade ASO.
Zgorzel siewek – skażona woda
Innym źródłem patogenów atakujących młode warzywa może być skażona woda przeznaczona do podlewania, zwłaszcza ze zbiorników wodnych, stawów, gdy z pól zostają zmyte do nich zarodniki pływkowe sprawcy kiły kapusty bądź groźnych lęgniowców rodzaju Phytophthora. Oczywiście rozwojowi zgorzeli siewek, czy innych patogenów atakujących rozsadę warzyw sprzyja wiele czynników np. wysiew do niedogrzanego podłoża, zbyt gęsty siew, zbyt głęboko wysiane nasiona oraz zbyt duża ilość wody w podłożu z powodu złego zdrenowania i brakiem możliwości odprowadzenia nadmiaru wody.
Niedostateczna ilość składników pokarmowych w podłożu, zbyt niska temperatura powietrza i wody do podlewania a zbyt wysoka za dnia, skraplanie się i skapywanie wody na rozsadę – są to warunki stresowe dla młodych roślin, przedłużają wschody i sprzyjają infekcjom przez różne patogeny. Nie stosować do wysiewu i produkcji rozsady skrzynek drewnianych, których nie da się skutecznie odkazić. Aktualnie do zaprawiania warzyw zarejestrowana jest Zaprawa Nasienna T 75 DS/WS. Nasiona kapusty, marchwi czy cebuli można też zaprawić preparatem Maxim 480 FS, a preparat Sarox T 500 SC ma zastosowanie do cebuli, fasoli, grochu i marchwi.
Do zaprawiania nasion grochu można wykorzystać Vitavax 200 FS lub Wakil XL 325 WG. Przy wysiewie warzyw bobowatych na świeżych polach warto zadbać o zastosowanie szczepionek z bakteriami rodzaju Rhizobium. Również można poprawić wschody na zdegradowanych stanowiskach wykorzystując preparaty regenerujące zbiorowiska pożytecznych mikroorganizmów jak np Guard V czy Rewital Plus. Przy wystąpieniu zgorzeli siewek należy jak najszybciej zastosować oprysk ewentualnie podlać rośliny roztworem preparatu Previcur Energy 840 SL.
Mączniaki rzekome
Dużym problemem podczas produkcji rozsady warzyw kapustnych w tunelu foliowym lub na rozsadniku może stanowić mączniak rzekomy powodowany przez organizm grzybopodobny Hyaloperonospora parasitica. Masowym infekcjom i rozwojowi patogena sprzyja wysoka wilgotność powietrza, długo utrzymująca się rosa na liściach, zbyt duże zagęszczenie roślin, a także przykrywanie rozsady folią lub włókniną. Charakterystyczny szarobiały nalot trzonków z zarodnikami konidialnymi może pojawić się na liścieniach i na spodniej stronie liści właściwych. Porażone liście szybko żółkną i od końców mogą zasychać. Takie liście często wtórnie mogą być zainfekowane przez grzyby rodzaju Alternaria czy Botrytis.
W późniejszym okresie, także po interwencji fungicydami, szarobiały nalot zanika, a w tych miejscach pozostają ciemne plamki. Podczas podlewania nie dopuszczać do zwilżenia liści, lub zapewnić warunki szybkiego ich obsychania, zapobiegając rozprzestrzenieniu się z wodą zarodników konidialnych i ich kiełkowaniu. Najczęściej źródłem patogena są resztki roślinne w glebie, dlatego ważna jest lokalizacja rozsadników nie w pobliżu miejsc uprawy warzyw kapustnych w poprzednich 2-3 latach.
Aktualnie nie ma zarejestrowanych preparatów dedykowanych do ochrony kapusty przed mączniakiem rzekomym, skuteczne będą środki strobilurynowe. Do cieczy roboczej trzeba dodać substancję zwilżającą, który zapobiega spływaniu preparatu z liści. Nie opryskiwać rozsady w okresie dużego nasłonecznienia, aby nie dopuścić do uszkodzeń liści.
Mączniaki rzekome nadal stanowią duże zagrożenie zwłaszcza dla młodych roślin ogórka czy cebuli. Pojawienie się we wczesnych fazach tych groźnych chorób, sprzyjające warunki pogodowe – umiarkowane temperatury i długo utrzymująca się wysoka wilgotność powietrza mogą doprowadzić do zniszczenia dużej części plantacji, pomimo interwencji środkami ochrony roślin.
Duże znaczenie na szybki rozwój choroby ma obecność w pobliżu źródła zarodników sporangialnych. Nie wolno lokalizować plantacji cebuli z siewu w pobliżu plantacji z dymki, lub pól, gdzie w poprzednim roku były uprawiane warzywa cebulowe. Na takich polach mogły przezimować porażone cebule w gruncie, lub zostać wniesione wraz z porażoną dymką, a patogen Peronospora destructor bardzo wcześnie wytwarza zarodniki infekujące bardzo młode rośliny rosnące w pobliżu. Rozwój choroby na młodych siewkach jest bardzo szybki, tak że interwencja środkami chemicznymi może być już niecelowa. Podobny problem może być na ogórku, gdy zostanie wysiany w pobliżu zeszłorocznej plantacji ogórka, lub tuneli z uprawą ogórka – również wtedy można spodziewać się szybkiego wytworzenia zarodników sporangialnych przez Pseudoperonospora cubensis, przez co rozwój choroby na siewkach w sprzyjających warunkach może być bardzo szybki, doprowadzający do zniszczenia wielu roślin.
Kiła kapusty
Ciągle dużym problemem, także dla rozsady kapusty jest kiła kapusty powodowana przez pierwotniaka Plasmodiophora brassicae. Źródłem patogena może być wiele gatunków roślin żywicielskich sąsiadujących z rozsadnikiem, zwłaszcza chwastów i warzyw kapustnych. Ale najczęściej pojawienie się choroby związane jest z zakażonym podłożem, lub pojemniki są niedokładnie oczyszczone z poprzedniego sezonu uprawy. Czasami narośle nie są widoczne zanim nie wydobędzie się całych roślin z gleby. Porażone rośliny mają jaśniejszą barwę liści, zahamowany wzrost, w czasie ciepłej, słonecznej pogody siewki więdną i zasychają. Najlepiej wprowadzić do uprawy odmiany kapusty, kalafiora i kapusty pekińskiej odporne na tego patogena. Jednak porażoną rozsadę najkorzystniej zlikwidować, gdyż oprócz strat w plonie równocześnie rozprzestrzeniamy patogena na nowe stanowiska. Starannie odkażać pojemniki, multiplaty oraz niszczyć chwasty w sąsiedztwie rozsadnika, będące żywicielami sprawcy choroby.
Czerń krzyżowych
Powszechną chorobą warzyw kapustowatych jest alternarioza czyli czerń krzyżowych, powodowana przez grzyby rodzaju Alternaria, które mogą przenosić się z nasionami. Źródłem patogenów mogą być resztki roślinne oraz niektóre chwasty lub sąsiadujące uprawy podatnych warzyw (marchew, ziemniak). Pierwszym objawem choroby może być zgorzel siewek, zwykle otrzymanych z nasion niezaprawionych. Objawy na liściach. od najstarszych, to drobne, okrągławe, brunatnoczarne plamki, powiększające się, mogą być otoczone chlorotyczną, żółtawą obwódką, tzw. halo. Patogeny najszybciej rozwijają się w warunkach wysokiej wilgotności powietrza i wyższej temperaturze. Choroba może pojawić się na rozsadzie długo transportowanej, otoczonej dodatkowo folią ochronną, np. przywiezionej z zagranicy. Gdy zawiedzie profilaktyka, należy zastosować ochronę preparatami biologicznymi lub fungicydami z wykorzystaniem preparatów strobilurynowych, benzimidazolowym, triazolowych i anilidowym.
Septorioza selera
Podobny problem dla rozsady selera stanowi septorioza – powodowana przez grzyba Septoria apiicola, który może przetrwać w postaci piknidiów na nasionach nawet do dwóch lat. Źródłem patogena mogą być też resztki roślinne w glebie, a także zakupiona lub sprowadzona z odległych miejsc rozsada. Podczas długotrwałego transportu, ściśnięte folią rośliny w warunkach wysokiej wilgotności łatwo mogą ulegać infekcji. Rozwojowi choroby sprzyjają częste opady, długo utrzymująca się rosa na liściach oraz umiarkowana temperatura. Opady deszczu, nawadnianie oraz wykonywane wówczas prace pielęgnacyjne sprzyjają uwalnianiu i rozprzestrzenianiu się zarodników konidialnych. Krople wody są niezbędne do kiełkowania i zakażania liści przez piknospory. Podobnie jak u alternariozy, wokół drobnych brunatnych plam widoczne jest halo, czyli żółknięcie tkanki liścia, następstwem degeneracji chlorofilu w porażonych tkankach. handlowy. W celu ograniczenia nasilenia choroby i liczbę zabiegów ochronnych należy uprawiać odmiany tolerancyjne na septoriozę. Zbierać i niszczyć porażoną nać, usuwać resztki pożniwne, zachowywać co najmniej dwuletnią przerwę w uprawie selera na danym stanowisku.
Zgnilizna twardzikowa
Pojawienie się zgnilizny twardzikowej na młodej rozsadzie może być związane z zakażonym podłożem, rzadziej z sąsiadującymi plantacjami podatnych warzyw. Sprawcą jest polifagiczny grzyb Sclerotinia sclerotiorum, którego sklerocja zimują przez kilka lat w resztkach pożniwnych lub w przechowalniach. Objawy występują zwykle na nasadzie ogonków liściowych oraz części przyziemnej łodygi, w postaci wodnistych, ciemnobrązowych plam. Plamy dość szybko pokrywają się puszystym białym nalotem grzybni, wewnątrz którego znajdują się sklerocja. Patogen najszybciej infekuje poprzez zranienia. Porażoną rozsadę należy jak najszybciej zlikwidować, aby patogen nie miał możliwości przemieścić się na plantacje docelowe, a skleroty nie skaziły nowych miejsc.
Fuzariozy
Fuzariozy mogą odgrywać istotną jako przyczyna zamierania siewek lub osłabienia wzrostu starszych roślin. Sprawcami są grzyby z rodzaju Fusarium, niektóre gatunki są polifagami, atakującymi wiele upraw. Źródłem mogą być nasiona a także skażona gleba, gdzie kilka lat mogą przetrwać chlamydospory – zarodniki przetrwalnikowe. Jest to związane ze złym zmianowaniem, gdy często na jednym stanowisku uprawiane są rośliny podatne na infekcje tymi grzybami. Szczególnie groźne są te grzyby dla cebuli i czosnku, także fasoli i warzyw korzeniowych. Przy wysiewie marchwi lub pietruszki korzeniowej porażone siewki wolniej rosną, często w szczytowej części korzeni pojawia się pierścień tkanki o zmienionym kolorze. Podczas zabiegów chemicznych skuteczne będą preparaty systemiczne z grupy strobiluryn, benzimidazoli i triazoli. Można wcześniej zastosować preparaty biologiczne.
Antraknoza fasoli
Zła jakość nasion, zwłaszcza niezaprawianych lub stanowisko bez prawidłowego zmianowania może być przyczyną pojawienia się już na siewkach fasoli objawów antraknozy fasoli powodowanej przez grzyba Colletotrichum lindemuthianum; a na siewkach grochu zgorzelowej plamistości (askochytozy) grochu – najczęściej sprawcą jest grzyb Didymella pisi. Patogeny te oprócz plam zgorzelowych na liścieniach i liściach mogą powodować powstanie plam na ogonkach liściowych, pędach a czasem na korzeniach. Silnie opanowane rośliny mogą zamierać i stanowić zagrożenie dla innych roślin, oraz w późniejszym okresie porażać a strąki i nasiona, dlatego podczas lustracji najlepiej likwidować pierwsze ogniska chorób.
Najważniejsza jest profilaktyka, zanim sięgniemy po ochronę z wykorzystaniem preparatów chemicznych. Najistotniejsza jest jakość nasion, kwalifikowane, odmiany hodowlane tolerancyjne czy odporne na danego patogena. Unikać na rozsadniki i pola uprawne miejsc z zastoiskami mrozowymi, gdzie długo utrzymuje się mgła, blisko zbiorników czy cieków wodnych, stanowiska nieprzewiewne, na których wolniej obsychają liście podczas dnia. Nie dopuścić do zachwaszczenia zwłaszcza młodych plantacji, unikać zbytniego zagęszczenia roślin. Prawidłowo dobierać termin siewu i wysadzania rozsady. Podczas siewu ważna jest temperatura i wilgotność podłoża, a także głębokość siewu. Prawidłowy płodozmian pozwoli uniknąć wczesnemu pojawieniu się groźnych chorób. Likwidować pozostałości warzyw z poprzedniego sezonu wegetacyjnego. Gdy wystąpi choroba należy likwidować porażone siewki, pozostałe opryskać preparatami interwencyjnymi. Przy silnym porażeniu siewek, czy młodych roślin rozważyć likwidację plantacji, gdyż ochrona chemiczna może być spóźniona i nieskuteczna. Izolować plantacje z uprawami wczesnymi od odmian późnych, unikać sąsiedztwa upraw żywicielskich dla danego polifaga, cebuli z dymki od plantacji z siewu. Stale monitorować warunki pogodowe, które mogą stymulować nasilenie rozwoju danej choroby w późniejszym okresie.
dr hab. Jacek Nawrocki
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
